اگرچه در سال های اخیر زمینه بازگشت 1800 نخبه به کشور فراهم شده اما افزایش چندده برابری مهاجرت علمی به کشورهای سطح پایین نگران کننده است.
صبح‌شد: آمار‌های رسمی «رصدخانه مهاجرت ایران» وابسته به بنیاد ملی نخبگان نشان می‌دهد که تعداد دانشجویان و دانش‌آموختگان ایرانی در کشور ترکیه، طی سال‌های اخیر حدود ۱۳۰۰ درصد افزایش یافته و از ۴۳۸ دانشجو در سال ۲۰۱۳ به ۶۰۹۹ دانشجو در سال ۲۰۱۷ رسیده است؛ آماری که زنگ خطر تنزل سلیقه نخبگان کشور را به صدا در آورده و نگرانی‌ها را در این‌باره تشدید کرده است.
جزئیات آمار‌های ملی و بین‌المللی
طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، از سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۳ شمسی) مقصد‌های تحصیلی دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاهی کشور، تغییر قابل‌توجهی داشته و از کشور‌هایی مثل آمریکا، کانادا، فرانسه و انگلستان به سمت کشور‌هایی مانند ترکیه، مجارستان و این‌گونه کشور‌ها سوق پیدا کرده است. هرچند دلایل متعددی مانند تحریم‌ها و قیمت ارز، تاثیر مستقیمی در این تغییر ذائقه داشته، اما گزارش‌ها حاکی است این رویه به تنزل ایده‌آل‌های نخبگان کشور منجر خواهد شد.
تعاملات علمی بین‌المللی حتما؛ کشورهای سطح پایین هرگز
درباره این اتفاق، رئیس مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری در معاونت علم و فناوری ریاست‌جمهوری صحبت‌های قابل‌تاملی دارد. دکتر «مهدی قلعه‌نوی» در گفتگو با خراسان می‌گوید: «ما کاملا به همکاری‌های بین‌المللی در عرصه علم و فناوری علاقه‌مندیم و معتقدیم دنیای دانش مرز ندارد؛ بنابراین هم از حضور دانشجویان و نخبگان ایرانی در دانشگاه‌های برتر جهان استقبال می‌کنیم و هم حضور دانشجویان دیگر کشور‌ها در دانشگاه‌های ایران را فرصت خوبی برای توسعه تعاملات علمی می‌دانیم. اما قطعا مطلوب ما، حضور دانشجویان ایرانی در کشورهای صاحب‌نام و سطح اول علم و فناوری از جمله کشورهای آمریکای شمالی، روسیه و چین است نه کشور‌هایی که سطح علمی پایینی دارند».
فریب ساختمان‌های شیک را نخورند
دکتر قلعه‌نوی می‌افزاید: «طبیعتا تصمیم‌گیری درباره انتخاب مقصد مهاجرت، به عهده خود دانشجویان و فارغ‌التحصیلان است؛ اما این عزیزان باید بدانند که برخی کشورهای منطقه فقط دانشگاه‌هایی با ساختمان‌های زیبا و شیک دارند، در حالی که از نظر علمی ظرفیت خاصی برای ارائه به دانشجو ندارند و اگر خود دانشجویان بررسی کنند، متوجه می‌شوند که کشور ما در بسیاری از حوزه‌های علم و فناوری یک سر و گردن از برخی کشورهای منطقه بالاتر است». البته دکتر قلعه‌نوی تاکید می‌کند که همچنان باید تلاش کنیم مشکلات پیش روی نخبگان در کشور را رفع کنیم و با حمایت بیشتر از بخش خصوصی استارتاپی بستر مناسبت‌تری را برای فعالیت آن در داخل کشور فراهم سازیم».
بازگشت ۱۸۰۰ نخبه به کشور
رئیس مرکز تعاملات بین‌المللی به موضوع مهم دیگری در زمینه مهاجرت نخبگان هم اشاره می‌کند: «از این نکته هم نباید غافل شویم که برخی کشور‌ها برای پذیرش نخبگان ایرانی، شرایط ساده‌ای می‌گذارند و به راحتی آن‌ها را جذب می‌کنند، اما وقتی زمان تعاملات علمی فرا می‌رسد، با ایران‌هراسی و ایجاد انواع محدودیت‌ها مانع بازگشت آن‌ها به ایران می‌شوند».
با این حال معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری طی سال‌های اخیر تلاش‌های گسترده برای بازگشت نخبگان علمی به کشور داشته که ثمره آن بازگشت ۱۸۰۰ نفر آن‌ها از ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا به کشور بوده است.
دکتر «سورنا ستاری» معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در این‌باره گفته است: «حضور دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های خارجی امر مطلوبی است و باید تلاش کنیم شرایطی فراهم شود که این دانشجویان پس از تحصیل به کشور بازگردند. آمار بازگشت فارغ التحصیلان از ۱۸۰۰ نفر از ۲۰۰ دانشگاه دنیا عبور کرده و این افراد در شرکت‌های دانش بنیان و هیئت علمی دانشگاه مشغول به کار شده اند».
برنامه دکتر ستاری و همکارانش در این زمینه، اجرای طرح «همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم» بوده که توسط مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری پیگیری شده است. نکته قابل توجه این‌که، بر اساس پیمایش سال ۹۷ رصدخانه مهاجرت ایران، دانشجویان و دانش‌آموختگان علاقه‌مند به مهاجرت، به طور بالقوه برای بازگشت به کشور تمایل دارند و در صورت فراهم‌بودن بستر مناسب این مهم دست‌یافتنی است، همان‌طور که طی حدود ۵ سال اخیر به بازگشت ۱۸۰۰ نخبه منجر شده است و می‌تواند تداوم داشته باشد.
ریز و درشت آمار دانشجویان ایرانی خارج از کشور
آن‌چه در این بخش می‌خوانید، اطلاعات قابل‌توجهی از سالنامه آماری رصدخانه مهاجرت ایران است:
مقصد‌های اصلی دانشجویان ایرانی (گزارش رسمی یونسکو) به ترتیب: آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا، کانادا، مالزی، استرالیا، امارات، هند، اتریش، فرانسه، مجارستان و انگلستان
* میزان مهاجرت: باوجود این‌که ۴۲ درصد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان کشور به مهاجرت تمایل داشته‌اند، اما فقط ۱۱ درصد آن‌ها اقدام به مهاجرت کرده‌اند. تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور: از حدود ۱۹ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ به حدود ۵۳ هزار نفر در سال ۲۰۱۷ رسیده و طی سال‌های اخیر نیز در حدود ۵۲ هزار دانشجو باقی مانده است.
* رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان: در سال ۲۰۰۰ کشور ما
بیست و ششمین کشور اعزام‌کننده دانشجویان بین‌المللی به دیگر کشور‌ها بود که در سال ۲۰۱۲ این رتبه به ۱۲ رسید. اما از آن سال به بعد، بار دیگر این روند تغییر کرد و در سال ۲۰۱۷ به رتبه ۲۰ رسید. این نشان می‌دهد که برخلاف برخی فضاسازی‌ها، کشور ما جزو کشورهای اصلی اعزام‌کننده دانشجو در جهان نیست.
* چند علت و انگیزه اصلی مهاجرت: از میان ۳۰ عاملی که در دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برای مهاجرت انگیزه ایجاد می‌کند، به ترتیب عوامل اصلی انگیزاننده عبارت است از: «سطح درآمد و تناسب آن با هزینه‌ها»، «امکان پیشرفت شغلی»، «نظم و قانون‌مداری جامعه»، «علاقه به کسب سابقه تحصیلی یا کاری در خارج از کشور»، «شایسته‌سالاری»، «امکان یافتن شغل» و «میل به تجربه زندگی در خارج از کشور».
* تغییر مقصد مهاجرت: سیاست‌های مهاجرتی آمریکا و ممنوعیت ورود اتباع کشورهای عمدتاً مسلمان، از جمله ایران، موجب محدودشدن سفر خانواده‌های دانشجویان به این کشور، ایجاد احساس انزوا و عدم اطمینان در بسیاری از دانشجویان ایرانی و در نهایت باعث جایگزینی کشورهای دیگری مانند ترکیه، آلمان و کانادا، به مقصد اول دانشجویان ایرانی شده است.
* علاقه‌مندی به اصلاح امور: حدود ۶۰ درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که تمایل به مهاجرت داشته‌اند، اعلام کرده‌اند که به میزان زیاد و خیلی زیاد، علاقه‌مند به ایفای نقش برای اصلاح امور و پیشرفت کشور هستند.
