صدور مجوز استفاده از واکسن ساخت روسیه در کشور این روزها حسابی خبرساز شده، اما چرا اسپوتنیک این قدر در جهان پرحاشیه است؟
صبح‌شد: واکسن «اسپوتنیک V» به‌تن‌هایی از جاه‌طلبی روسیه حکایت دارد. این نام که برگرفته از نخستین ماهواره پرتاب‌شده توسط روس‌ها به فضاست، نشان می‌دهد که این کشور با ثبت رسمی این واکسن به‌عنوان نخستین واکسن کووید-۱۹ در دنیا قصد داشت آن را مانند نام کیهانی‌اش پیشرو در نابودی بحران ویروس کرونا معرفی کند.
اما روسیه در این مسیر با چالش‌هایی روبه‌رو شد.
در آگوست ۲۰۲۰، آن‌ها نخستین کشوری نام گرفتند که از میان چندین کاندیدای ساخت واکسن کرونا، محصول خود را برای استفاده اضطراری ثبت کردند، اما این ثبت پیش از پایان فاز سوم آزمایش بالینی اتفاق افتاد و این درحالی بود که تنها روی چندده نفر آزمایش موفق را سپری کرده بود. همین فاکتور همراه عدم‌انتشار جزئیات علمی مراحل آزمایشی به پاشنه آشیل اسپوتنیک و یکی از موانع اعتماد به این واکسن تبدیل شد.
میزان اعتماد روس‌ها به واکسن بومی
چندین‌ماه است که پرسنل پزشکی و درمانی در روسیه همزمان با آزمایش‌های رسمی واکسینه می‌شوند. معلمان نیز واجد شرایط خوانده شدند و افراد برجسته ازجمله دختر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور این کشور، جزو نخستین کسانی بودند که واکسن روسی را دریافت کردند. یکی از پرستاران کلینیکی واقع در مسکو درحالی‌که یک ویال کوچک واکسن را از فریزر خارج می‌کند، می‌گوید: همه کارمندان اینجا واکسینه شده‌اند. به‌گفته او، واکسن اسپوتنیک باید حداقل در شکل مایع در دمای ۱۸- نگهداری شود. او ادامه می‌دهد: واکسن در شرایط فعلی ایمن و ضروری است. من هم کمی نگران بودم. خب، انسان هستم و داشتم واکسن تاحدی ناشناخته را می‌زدم، اما فهمیدم که چندان هم به این همه سروصدا احتیاج نداشت.
دکتر یوگنی تیماکوف، متخصص بیماری‌های عفونی در مسکو نیز می‌گوید: مردم نگران هستند؛ زیرا نمی‌فهمند چگونه واکسن ساخته شده است و جنجال‌های زیادی را در رسانه‌ها شاهد هستند. حدود ۸۰ درصد از بیماران تمایل به واکسیناسیون دارند، اما از این تعداد فقط ۲۰ درصد آماده انجام این کار هستند. مشاهدات این پزشک منعکس‌کننده آن است که ممکن است یک تردید گسترده در مردم برای مصرف واکسنی باشد که پیش از موعد و اتمام مراحل آزمایش بالینی ثبت شده و مجوز استفاده اضطراری گرفته است.
ضد‌و نقیض
حامیان اسپوتنیک ادعا می‌کنند که این واکسن ۹۵ درصد در برابر ویروس کرونا مصونیت ایجاد می‌کند و به این ترتیب آن را در کنار واکسن تیم‌های آمریکا و اروپا قرار می‌دهند، اما داده‌های منتشر شده تاکنون فقط براساس نتایج موقت حاصل از تزریق آزمایشی روی ۳۹ داوطلب بوده است. عجله برای ثبت رسمی واکسن اسپوتنیک باعث واکنش بسیاری از کارشناسان شد.
استدلانا زاویدووا، مدیر سازمانی که بر آزمایش‌های بالینی در روسیه نظارت می‌کند، می‌گوید: امیدواریم که واکسن واقعا مؤثر باشد، اما خب اعتماد به برخی از ارقام دشوار است.
مانند سایر کشورها، قرار است روسیه نتایج آزمایش‌های خود را برای تجزیه و تحلیل به یک گروه متخصص خارجی ارائه دهد. دکتر الکساندر رومیانتسف، متخصص سرطان نیز درباره واکسن اسپوتنیک می‌گوید: من گزارش‌های موقت را شنیدم و می‌توانم با اطمینان بگویم که اسپوتنیک ایمن است و می‌تواند یک پاسخ ایمنی کوتاه‌مدت ایجاد کند. او که خود در ماه سپتامبر ۲۰۲۰ این واکسن را دریافت کرده و اکنون تعداد زیادی آنتی بادی در بدنش تولید شده، معتقد است حدس درباره مدت زمان ایمنی ایجاد شده از داده‌های آزمایشی غیرممکن است: ما نیاز به مشاهدات بیشتر داریم. فکر می‌کنم در فصل بهار درباره این سؤال به قطعیت برسیم.
توان تولید محدود
اما روسیه به‌عنوان نخستین کشور ثبت‌کننده واکسن کووید- ۱۹ با انواع دیگری از مشکلات نیز روبه‌روست. توسعه‌دهندگان مؤسسه گامالیا به‌عنوان سازنده واکسن به‌خود می‌بالیدند که امسال ده‌ها میلیون دوز واکسن تولید خواهند کرد، اما در عمل مجبور شده‌اند انتظارات را کاهش دهند.
واکسن روسی شامل ۲ دوز با ۲ مدل کاملا متفاوت است- هر بار از وکتور‌ها یا حامل‌های مختلف برای ویروس کرونا استفاده می‌کند- که حامیان آن اصرار دارند که این امر باعث کارایی بیشتر آن می‌شود، اما فشار بیشتری را نیز به تولیدکنندگان وارد می‌کند. یکی از تولیدکنندگان واکسن روسی با این استدلال که از همان ابتدا باید از شرکت‌های بیوتکنولوژی مانند آن‌ها در موارد عملی مشاوره گرفته شود، می‌گوید: روسیه یک کار به‌شدت بزرگ را بر عهده گرفته است.
این مدل تزریق، اساسا کار را برای ما دوبرابر می‌کند؛ مثل اینکه برای حرکت به جلو باید ۲ ماشین بسازید، اما هر دو کاملا متفاوت هستند؛ یک جیپ و یک مینی‌بوس. این یک چالش جدی است و به این معناست که ما وظیفه بسیار سخت‌تری نسبت به سایر تولیدکنندگان داریم.
چه کشور‌هایی خریدار واکسن روسی هستند؟
تاکنون ۱۶ کشور ازجمله ایران با ثبت مجوز استفاده از اسپوتنیک به‌عنوان خریداران واکسن روسی شناخته شده‌اند. تعدادی از کشورها نیز برای خرید یا تولید مشترک این واکسن با مسکو قرارداد امضا کرده‌اند. براساس اطلاعات منتشر شده، ایران، روسیه، بلاروس، آرژانتین، تونس، بولیوی، صربستان، الجزایر، فلسطین، ونزوئلا، پاراگوئه، ترکمنستان، قزاقستان، مجارستان، گینه و امارات این واکسن را ثبت کرده‌اند. پیش از این و در زمان ثبت رسمی اسپوتنیک، روس‌ها اعلام کرده بودند که ۵۰ کشور برای دستیابی به این محصول، ابراز تمایل کرده‌اند.
چگونگی عملکرد واکسن اسپوتنیک
اسپوتنیک V اولین واکسن ثبت شده در جهان است که براساس پلتفرمی مبتنی بر ناقل آدنوویروس انسانی مورد مطالعه قرار گرفته است. آزمایش بالینی آن پس از ثبت رسمی در امارات، هند، ونزوئلا و بلاروس با ۴۰ هزار داوطلب در حال انجام است.
اما عملکرد این واکسن به چه ترتیب است؟
وکتور‌ها ناقل‌هایی هستند که می‌توانند ماده ژنتیک را از ویروس دیگر به سلول منتقل کنند. ژن آدنوویروس که باعث عفونت می‌شود در حالی‌که ژنی با کد پروتئین از سنبله ویروس دیگری وارد می‌شود، حذف می‌شود. این عنصر برای بدن بی‌خطر است، اما همچنان به سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند تا واکنش نشان داده و با تولید آنتی‌بادی از بدن در برابر عفونت محافظت کند.
بستر فناوری وکتور‌های مبتنی بر آدنوویروس ایجاد واکسن‌های جدید را از طریق اصلاح ناقل حامل اولیه با مواد ژنتیک از ویروس‌های جدید در حال ظهور، آسان‌تر و سریع‌تر می‌کند و به ایجاد واکسن‌های جدید در مدت زمان نسبتا کوتاه منجر می‌شود. چنین واکسن‌هایی پاسخ شدید سیستم ایمنی بدن انسان را تحریک می‌کنند. به‌منظور اطمینان از مصونیت پایدار، دانشمندان روسی با استفاده از ۲ نوع مختلف ناقلان آدنوویروس rAd۲۶ و rAd۵ برای واکسیناسیون اول و دوم، ایده مهمی را برای تقویت اثر واکسن به‌وجود آوردند.
اثربخشی ۶/۹۱ درصدی اسپوتنیک در فاز آخر
واکسن روسی کرونا در آخرین مرحله آزمایش انسانی، اثربخشی ۹۱.۶ درصدی داشته است. طبق این گزارش که در مجله علمی لنست منتشر شده است، نتیجه تجزیه و تحلیل همزمان نیز نشان داده است که این واکسن از ابتلای شدید و خفیف به ویروس کرونا جلوگیری می‌کند. این آزمایش همچنان با ۴۰ هزار داوطلب در حال انجام است. تاکنون ۲۰ هزار شرکت‌کننده در این آزمایش، واکسن را دریافت کرده‌اند و نتایج نوید از اثر بخشی آن روی افراد کنهسال ۶۰ سال به بالا می‌دهد. همچنین تاکنون هیچ عارضه جانبی غیرمعمولی گزارش نشده است و به نوشته گاردین در موارد کمی تنها علائمی شبیه سرماخوردگی، درد در محل تزریق و ضعف مشاهده شده است. البته این آزمایش شامل نتایج اثربخشی روی جهش‌های جدید ویروس نمی‌شود. با این حال مؤسسه تحقیقات ویروس‌شناسی گامالیا که سازنده این واکسن است می‌گوید که انتظار دارد اسپوتنیک V روی ویروس‌های جهش یافته نیز اثر کند.
