هم اکنون ایران به رغم بهره مندی از منابع عظیم هلیوم، وارد کننده این گاز استراتژیک است در حالی که قطر سالانه 35 درصد از میدان گازی مشترک با ایران هلیوم صادر می کند.
صبحشد: «ایران با وجود ذخایر عظیم گاز هلیوم، وارد کننده آن است.» این چکیدهای از صحبتهای چند روز پیش یکی از اعضای اتاق بازرگانی در نشست هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران است. به گزارش ایسنا مهرداد عباد در این نشست گفته: «گاز هلیوم در ایران به عنوان یک سرمایه ملی رسما فراموش شده است.» او همچنین با بیان این که ذخایر مشترک هلیوم ایران و قطر، بین ۲۵ تا ۴۰ درصد از ذخایر هلیوم جهان به شمار میرود، توضیح داده که همچنان شرایط برداشت آن در ایران فراهم نشده است. پیش از این هم مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی از اهمیت سرمایه گذاری در این حوزه نوشته است. با این حال در این گزارش به موارد کاربردی این گاز نجیب، اقتصاد آن و وضعیت ایران در حوزه هلیوم پرداخته ایم.
هلیوم و مصارف آن
هلیوم یکی از ۶ گاز نجیب موجود در طبیعت است که پس از هیدروژن بیشترین فراوانی را در جهان دارد و در اثر فعالیتهای رادیواکتیو درون زمین تشکیل میشود. این ماده بی بو، بی رنگ و بی مزه است و از لحاظ جرمی سبکتر از هواست. از این رو به راحتی وارد جو شده و از دسترس خارج میشود. این عنصر در آب حل شده و دارای رسانش حرارتی بالایی است. از آن جایی که هلیوم گازی بیاثر است و قابل سوختن نیست؛ یکی از کاربردهای آن، تمیز کردن مخازن سوختی است. این ویژگی هلیوم منجر میشود که به عنوان یک خنککننده در نیروگاهها هم استفاده شود. خاصیت هلیوم و همچنین چگالی کم آن باعث میشود که به جز صنایع، بیمارستانها هم از آن استفاده کنند. هلیوم، میتواند تعداد تنفس را کاهش دهد که این برای برخی از بیماران تنفسی مفید است. هلیوم در زمینههای مختلف دیگری همچون تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (ام. آر. آی)، جوشکاری، انتقال حرارت در نیروگاههای هستهای و همچنین پر کردن بادکنکهای هلیومی استفاده میشود.
وضعیت کنونی و چشم انداز اقتصاد هلیوم
بررسیها نشان میدهد که در دهه گذشته تقاضای هلیوم از عرضه آن بیشتر بوده و این موضوع به افزایش قیمت این ماده منجر شده است تا جایی که با بررسی و مقایسه شاخص قیمتی مواد مختلف از جمله طلا، نقره، پلاتین، نفت خام و گاز طبیعی با شاخص قیمتی هلیوم، مشاهده میشود که رشد قیمت هلیوم در دهه گذشته، بیشتر از سایر مواد پرکاربرد بوده است. در گزارش مرکز پژوهشهای مجلس هم آمده است که تا چند سال آینده تقاضای هلیوم از عرضه آن بالاتر خواهد بود و این موضوع اهمیت سرمایه گذاری در این حوزه را بیشتر میکند. هم اکنون سالانه در جهان بیش از ۶ میلیارد فوت مکعب به ارزش بیش از ۶ میلیارد دلار گاز هلیوم مصرف میشود. قیمت هلیوم مایع (خرید فله) در دهه گذشته تقریباً دوبرابر شده است. سهم آمریکا از دیگر کشورها در تولید هلیوم بیشتر است و بعد از آن قطر قرار دارد. متاسفانه سهم تولید ایران با وجود داشتن نزدیک به ۳۰ درصد از هلیوم جهان صفر است و وارد کننده این گاز هستیم.
منابع گازی هلیوم در ایران
میدان گازی پارس جنوبی بزرگترین منبع گازی دنیاست، اما غلظت هلیوم موجود در این حوزه گازی، بالا نیست. با این حال میزان بالای گاز موجود در پارس جنوبی موجب شده است که ایران ظرفیت تبدیل شدن به قطب هلیوم (۲۷ درصد هلیوم تولیدی جهان) را داشته باشد. شاهد این ادعا کشور قطر است که از حوزه مشترک با ایران توانسته به رتبه دوم تولید هلیوم در دنیا تبدیل شود. در گزارش مرکز پژوهشها که تیر سال ۹۷ تنظیم شده آمده است علاوه بر پارس جنوبی، ایران میدانهای گازی مختلفی دارد که باید امکان وجود هلیوم با غلظت بالاتر در آنها بررسی شود. این میادین عبارتند از: آرش، آغاجاری، آغار، پارس شمالی، تابناک، تنگ بیجار، خانگیران، خیام، دالان، رهام، سرخون، سردارجنگل، سفیدباغون، سلمان، فردوسی، فرزاد آ، فارو، شانول، گشوی جنوبی، کیش، کنگان، کمان کوه، مختار، هما، هامون، هالگان، نار، مدار، هنگام، وراوی.
سهم ایران در تولید و مصرف هلیوم
به رغم بهره مندی از منابع عظیم هلیوم در کشورمان متاسفانه هم اکنون واردکننده این ماده استراتژیک هستیم و به عبارتی سهم ایران در تولید هلیوم، صفر است. در حالی که قطر توانسته از میدان گازی مشترک سالانه بیش از ۲ میلیارد فوت مکعب گاز هلیوم استخراج کند و ۳۵ درصد صادرات گاز هلیوم جهان را به خود اختصاص دهد. بر اساس گزارشهای به دست آمده در ایران سالانه تنها حدود ۲۶۰ هزار لیتر هلیوم مایع برای مصارف بیمارستانی و دستگاههای ام. آر. آی استفاده میشود و جدا از آن برای جوشکاری، شست و شو و خنک کردن مخازن سوختی، مصارف هستهای و ... هم کاربرد دارد. براساس گزارشها قیمت هر سیلندر ۵۰ لیتری حدود ۱۳ میلیون تومان است. یعنی لیتری ۲۶ هزار تومان! البته مرکز پژوهشهای مجلس اعلام کرده که در زمان تحریم در سال ۹۷ هر لیتر هلیوم تا ۶۰ دلار هم توسط ایران از روسیه خریداری شده است.
لزوم سرمایه گذاری در این حوزه
همان طور که پیش از این نوشتیم قطر با استخراج هلیوم از میدان مشترک گازی با کشورمان توانسته به دومین صادرکننده گاز هلیوم جهان تبدیل شود این در حالی است که سهم ایران از این گاز صفر است، اما این بدان معنا نیست که قطر گاز هلیوم ما را استخراج میکند بلکه گاز هلیوم همراه با دیگر گازها از میادین گازی بیرون میآید و در کشور ما هم از این میدان مشترک گاز هلیوم استخراج میشود، اما برای جداسازی، جمعآوری و تصفیه آن نیاز به تجهیزات پیشرفته است، اما به دلیل نبود پالایشگاه این گاز در کشور ما در مشعلها سوزانده و هدر میرود. البته به گزارش ایسنا ایران در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) تلاشهایی را برای جذب تکنولوژی، به ویژه از طرف شرکتهای فرانسوی، برای راهاندازی تجهیزات تولید گاز هلیوم در پارس جنوبی آغاز کرد، اما در همان مراحل ابتدایی این طرح به فراموشی سپرده شد. بدیهی است که تولید این ماده استراتژیک در داخل کشور، نه تنها باعث ایجاد ارزش افزوده برای گاز طبیعی و جلوگیری از هدررفت این ماده ارزشمند میشود، بلکه باعث یک تحول در صنایع مختلف استراتژیک در کشور خواهد شد همچنین گزارش مرکز پژوهشها در ۳ سناریوی بدبینانه، نرمال و خوش بینانه به سرمایه گذاری در این حوزه پرداخته که حتی در حالت بدبینانه که با ثابت بودن قیمت هلیوم و افزایش نیافتن میزان تقاضا و استخراج در حد نیاز کشور بوده هم سرمایه گذاری دارای سود بوده است.