بخش های مختلف کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی سالانه چقدر آب مصرف می کنند و برای کاهش مصرف در بخشی که حدود 89 درصد آب کشور را می بلعد، چه باید کرد؟
صبح‌شد: ۱۴۰۰ خشک‌ترین سال ایران در نیم قرن اخیر است. حجم آب پشت سد‌ها نسبت به سال قبل بیش از ۷ میلیارد متر مکعب کاهش داشته و ذخایر آبی در بسیاری از شهر‌ها و روستا‌ها پاسخ گوی مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی نیست. این روز‌ها قصه خشکسالی، غصه مردم و کشاورزانی شده که بی آب نه تنها امکان امرار معاش و کسب روزی ندارند که ادامه حیات خودشان هم به آن بستگی دارد و نمونه‌های آن را می‌توان در اعتراض کشاورزان اصفهانی و مردم شهرکرد دید؛ اما در این میان برخی سهم صنایع را در کم شدن منابع آبی تاثیرگذار و برخی سیستم معیوب آبیاری در بخش کشاورزی را عامل اصلی هدر رفت آب می‌دانند. به تازگی هم ایسنا به نقل از وزارت نیرو از فاصله معنادار مصرف آب در بخش کشاورزی با بخش‌های صنعتی و آب شرب آماری منتشر کرده که نشان می‌دهد بیشترین منابع آب شیرین کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. در این گزارش می‌خواهیم به دلایل هدر رفت آب در بخش کشاورزی بپردازیم که سال هاست همه می‌دانند، ولی انگار همتی برای رفع آن وجود ندارد.
برداشت آب بخش‌های گوناگون در سال‌های مختلف
روز گذشته آماری از میزان مصرف آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و خانگی منتشر شد که نشان می‌داد بخش کشاورزی از همان ابتدا بیشترین سهم مصرف را در بین بخش‌های مختلف داشته به نوعی که این میزان در سال گذشته به ۸۲ میلیارد مترمکعب رسیده و این در حالی است که در همین سال ۹۹ تنها ۸.۳ میلیارد لیتر در کشور، مصرف خانگی آب یا همان آب شرب را داشتیم و در بخش صنعتی هم فقط ۲.۴ میلیارد لیتر آب مصرف شده است البته پیش از این، معاون وزیر جهاد کشاورزی در ۶ مرداد امسال با اشاره به این که حجم آب مصرفی در بخش کشاورزی همیشه مورد اختلاف نظر متخصصان و کارشناسان بوده، گفته است: «نتایج مطالعات انجام شده نشان دهنده این است که حجم آب مصرفی کل بخش کشاورزی حدود ۷۰ میلیارد مترمکعب است.» با این حال باز هم بخش عمده‌ای از آب شیرین کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که بنا به گفته نایب رئیس کمیسیون کشاورزی، حدود ۷۰ درصد آن به دلایلی که در ادامه نوشته ایم، هدر می‌رود یعنی بیش از ۵۷ میلیارد مترمکعب آب تنها در بخش کشاورزی هدر می‌رود.
نقش کشاورزی در اقتصاد
بخش کشاورزی نقش حیاتی برای کشور چه از لحاظ راهبردی و چه از لحاظ اقتصادی دارد. از لحاظ راهبردی، تامین زنجیره غذایی از مهم‌ترین عواملی است که نشان دهنده نقش کشاورزی در کشور است، اما از لحاظ اقتصادی هم کشاورزی قابل اهمیت است. بنا بر گزارش دنیای اقتصاد، حدود ۱۶ درصد تولید ناخالص داخلی، ۱۶.۸ درصد اشتغال، تامین بیش از ۸۵ درصد غذای جامعه و ۲۵ درصد صادرات غیرنفتی به بخش کشاورزی مربوط می‌شود. از کل ۱۶۴ میلیون هکتار اراضی کشور، ۱۸.۸ میلیون هکتار به بهره‌برداری کشاورزی رسیده که ۸ میلیون هکتار آن به‌صورت آبی و ۶.۳ میلیون هکتار به‌صورت دیم و بقیه به‌صورت آیش آبی و دیم کشت می‌شود و این میزان مساحت، مصرف‌کننده حدود ۸۹ درصد از آب ایران است.
دلایل هدررفت آب در کشاورزی
از دیرباز موضوع هدررفت آب در بخش کشاورزی، مسئله کشور بوده است، اما به نظر می‌رسد تاکنون همتی برای رفع این مشکل و کم کردن این میزان هدررفت آب در کشور وجود نداشته است. طبق گزارش ها، میزان هدررفت آب بخش کشاورزی در ایران ۷۰ درصد است؛ یعنی از ۸۲ میلیارد مترمکعب آب مختص این بخش، بیش از ۵۷ میلیارد مترمکعب آن هدر می‌رود و عمده‌ترین دلیل آن آبیاری سنتی غرقابی و استفاده نکردن از فناوری‌های پیشرفته آبیاری است.
راهکار‌های موثر در کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی
سال هاست مسئولان کشور حفره بزرگی که آب شیرین کشور را می‌بلعد، می‌شناسند، اما انگار راه حل آن را نمی‌دانند. قطعا نمی‌توان از کشاورز انتظار داشت در حالی که برای تهیه نهاده‌های کشاورزی مثل بذر، کود، سم و ... با مشکل رو به روست، به فکر مکانیزه و به روز کردن سیستم آبیاری کشور باشد، اما دولت می‌تواند با اختصاص تسهیلات، در جهت تغییر آبیاری در کشور گام بردارد. در ادامه به چند راهکار موثر در کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی اشاره کرده ایم:
۱- تغییر در شیوه آبیاری: یکی از مهم‌ترین دلایل هدررفت آب در بخش کشاورزی، روش سنتی آبیاری به صورت غرقابی است. البته حدود یک دهه پیش وام‌هایی برای قطره‌ای کردن آبیاری به کشاورزان داده می‌شد که خیلی زود به فراموشی سپرده شد و البته نظارتی هم بر درست اجرایی شدن آن وجود نداشت. اما بد نیست بدانید آمریکا، آلمان و ژاپن در دوره گذار از کشاورزی سنتی به صنعتی در یک بازه زمانی کوتاه‌مدت، ده‌ها میلیارد دلار در این بخش هزینه کردند تا با تغییر روش آبیاری از سنتی به روش‌های نوین، از هدررفت آب در بخش کشاورزی جلوگیری کنند. مسئولان کشور هم باید در این خصوص قدمی اساسی بردارند و با کمک به اصلاح زیر‌ساخت‌ها، شرایط استفاده درست از آب را فراهم کنند. بد نیست بدانید که تغییر آبیاری در بازدهی کشاورزی هم موثر است به طوری که گزارش‌ها نشان می‌دهد با حرکت از آبیاری سنتی غرقابی به سمت آبیاری قطره‌ای، بهره‌وری در محصولات از ۳۰ تا ۵۰ درصد در روش غرقابی به ۸۰ تا ۹۰ درصد در روش آبیاری قطره‌ای افزایش پیدا می‌کند.
۲- تعیین الگوی کشت: یکی دیگر از راهکارها، تعیین الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه است. البته باید تعیین الگوی کشت به گونه‌ای باشد که کشاورز هم از سود تضمین شده‌ای برخوردار شود تا بتوان آن را اجرایی کرد.
۳- استفاده از آب‌های بازیافتی: فاضلاب‌های تصفیه شده یا آب‌های بازیافتی عملا منابع آبی هستند که به راحتی و بدون صرف هزینه‌های زیاد در دسترس جوامع قرار دارند. بسیاری از کشور‌ها برای استفاده‌های صنعتی و کشاورزی از تصفیه پساب‌ها و روان آب‌ها استفاده می‌کنند. به گزارش ایمنا، سالانه ۴۰ میلیارد مترمکعب پساب در کشورتولید و کمتر از ۲ میلیارد متر مکعب آن بازیافت می‌شود.
۴- توجه به آب مجازی: آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا فراورده طی فرایند تولید، مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است که متاسفانه سالانه مقدار زیادی آب مجازی را به قیمت بسیار ارزان در قالب هندوانه و ... به کشور‌های دیگر صادر می‌کنیم.
حرف پایانی
همان طور که خواندید در کنار کمبود آب مصرفی در کشورمان که سالانه حدود ۹۰ میلیارد متر مکعب می‌شود، مصرف بالای آب در بخش کشاورزی منجر به خشک‌تر شدن کشور و کاهش منابع آب زیرزمینی می‌شود که رفع آن نیاز به تلاش مبرم مسئولان دارد. قطعا برای این کار نیاز به برنامه ریزی و صرف هزینه است و هر سال که دیرتر برای بهبود وضعیت و به روز کردن سیستم آبیاری قدمی برداشته شود، مشکلات و هزینه‌های بیشتری به کشور تحمیل می‌شود.
