در حالی که سیلاب ها می توانند بخش بزرگی از آب شیرین کشور را تامین کنند، سهم کمی در تامین آب دارند و فقط ویرانی به بار می آورند، حلقه مفقوده آبخیزداری در چه وضعیتی است ؟
صبح‌شد: «باران که در لطافت طبعش خلاف نیست» این روزها منجر به جاری شدن سیل در استان‌های جنوبی و ویران شدن خانه و کاشانه خیلی‌ها شده است. شدت و حجم بارندگی‌ها به ویژه در چهار استان فارس، سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان و کرمان تا حدی است که فقط در کنارک سیستان و بلوچستان بیش از 2 هزار خانوار با مشکل آب گرفتگی معابر و منازل مواجه هستند. طبق گزارش‌های رسیده، سیلاب، 10 هزار نفر از ساکنان این منطقه را محاصره کرده است. در برخی مناطق دیگر خیلی از روستاهای پایین دست سدها تخلیه اضطراری شدند. بر اساس اعلام رسانه‌های محلی، شدت بارش‌ها در هرمزگان و جاری شدن سیل، آب موجود در سطح شهر و دریا را به یکدیگر متصل کرده و بارش‌های شدید بیشتر مناطق هرمزگان را زیر آب برده است. جاری شدن سیل علاوه بر خسارت های سنگین به زیرساخت ها، تلفات جانی و خسارت های مالی زیادی را نیز در پی داشته که باعث جان باختن 10 هموطن و نابودی بخش عمده‌ای از مزارع و احشام روستایی شده است. با این حال اگر چه گاهی نتیجه سیلاب ها خرابی و بحران است اما روی دیگر سیلاب می تواند ثروتی باشد که باید برای استفاده از آن برنامه ریزی کرد تا آب شیرینی را که این روزها پیدا کردنش کیمیا شده بتوان جمع آوری کرد. با این حال این سوال ها مطرح می شود که این حجم از آب باران به کجا می رود؟ چرا با وجود باران‌های فراوان باز هم استان‌های جنوبی از چند ماه آینده به دلیل نبود آب شیرین با مشکل مواجه می شوند و چرا باران خدادادی را رها کردیم و از روش‌های پردردسر و پر هزینه برای حل مشکل کم آبی استفاده می‌کنیم؟
بارش هایی بیش از چند سال
یکی از دلایل اصلی خسارت های رخ داده بر اثر سیل در چهار استان جنوبی، حجم بالای بارش بوده است. به گونه ای که مدیرکل شبکه پایش سازمان هواشناسی بارش های چند روز اخیر در چند ایستگاه هواشناسی را به اندازه یک سال بارش باران آن منطقه اعلام کرد. حتی برخی مدیران محلی، در روزهای گذشته مدعی شده اند در برخی مناطق سیل‌زده هرمزگان به اندازه ۱۰ سال باران باریده است. البته کارشناسان هشدار داده اند که این بارش‌ها ادامه‌دار خواهد بود و ضرورت دارد که نهادها و سازمان‌های متولی آمادگی مواجهه با شرایط مشابه را در روزها و هفته‌های آینده داشته باشند.
سیلابی پیش بینی شده با 10 کشته!
به گفته رئیس مدیریت بحران کشور سیل چهار استان جنوبی کشور پیش بینی شده بوده و 10 نفری که جانشان را از دست داده اند به دلیل بی‌احتیاطی هایی بوده که از سوی خود این افراد رخ داده است. اسماعیل نجار در گفت و گویی با ایسنا اظهار کرده است: «در چند مورد به رغم هشدارها و تاکیداتی که بارها و بارها مطرح شده است، افرادی برای تهیه فیلم و عکس به حاشیه مسیل رفته بودند که متاسفانه به داخل جریان آب سقوط کردند.» با این حال، دیدن حجم خرابی ها و همچنین آمار تلفات ناشی از سیل خبری از آمادگی کشور برای مقابله با سیل نمی دهد هر چند که از روزهای قبل هواشناسی از وقوع بارش ها در این چهار استان خبر داده بود.
ثروتی که هدر می رود
بر اساس آمار کمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ، کشور ما در منطقه، بعد از ترکیه، رتبه دوم و در جهان، رتبه هفدهم را در حوزه سدسازی دارد ولی همچنان بارش باران اگر کمی بیشتر شود باعث سیلابی می شود که نه تنها قادر به جمع آوری آن نیستیم که باعث ویرانی و خرابی های زیادی هم می شود. تسنیم در گزارشی که چند سال پیش منتشر کرده با بررسی میزان باران باریده شده در شش ماه دوم سال نوشته است از 250 میلیارد مترمکعب آب تمیز باران و برف که در مدت 170 روز در ایران بارید، حدود 175 میلیارد مترمکعب تبخیر شده ، حدود 20 تا 25 میلیارد مترمکعب آن به منابع زیرزمینی وارد شده و حدود 50 تا 55 میلیارد مترمکعب آن با جریان یافتن در رودخانه ها، یا در پشت سدهای موجود ذخیره شده یا در جاهایی که سد وجود ندارد به دریاها ریخته اند. یعنی کمتر از یک پنجم آب شیرین باریده شده در پشت سدها ذخیره شده اند و حتی منابع زیر زمینی هم تنها یک درصد از آن بهره برده اند! چند سال پیش و بعد از بروز سیل های نوروز سال 97 دبیر کارگروه مخاطرات زلزله هم اعلام کرد که از ۹۲ میلیارد متر مکعب آبی که همراه با بارش‌های آن سال وارد کشور شد، بیش از ۵۰ درصد آن به هدر رفت در حالی که در صورت ذخیره‌سازی این آب می شد به مدت دو سال آب مورد نیاز کل کشور را تأمین کرد. به جز این به گفته استاندار بوشهر، سالانه یک و نیم میلیارد مترمکعب آب از زاگرس جنوبی با عبور از این استان به صورت سیلاب به دریا می ریزد و هدر میرود در حالی که می تواند بخش عمده ای از آب شیرین منطقه را تامین کند. در همین سیل اخیر هم گفته شد میلیاردها متر مکعب در کنارک باران باریده که بخش اعظم آن باعث آسیب به خانه های مردم و زمین های کشاورزی شد بدون آن که فکری برای جمع آوری آن ها شده باشد.
مشکلات مدیریت آب
شاید یکی از دلایل عمده نابسامانی در حوزه مدیریت آب به ویژه روان آب ها، تعدد سازمان های متولی این حوزه باشد که سبب تداخل وظایف در بخش های مختلف می شود. طبق قانون، متولی آب در کشور وزارت نیروست؛ در واقع تامین آب و حفاظت از آب و همچنین مدیریت سیلاب‌ها به این وزارتخانه سپرده شده اما قوانین موجود در این حوزه بسیار متناقض است زیرا علاوه بر وزارت نیرو، سازمان جنگل‌ها، مراتع وآبخیزداری کشور، زیر مجموعه وزارت جهاد کشاورزی هم وظیفه حفاظت از آب و خاک و مدیریت سیلاب‌ها را دارد. در این میان، سازمان محیط زیست نیز بحث تالاب‌ها و حقابه‌های آن ها را پیگیری می‌کند. مدیر گروه پژوهشی هیدرولوژی و توسعه منابع آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری درباره مدیریت روان آب‌های سطحی در کشور می گوید: «مدیریت روان آب‌های سطحی به شدت به خصوصیات ریخت سنجی (مورفومتری) حوزه آبخیز وابسته است. برای مثال ممکن است حوضه‌ای وجود داشته باشد که به شدت سیل‌خیز بوده و سازندهای زمین‌شناختی آن به شدت نفوذناپذیر و پوشش گیاهی کمی در آن مستقر باشد. در چنین حوضه‌هایی با وقوع بارندگی، روان‌آب بسیاری ایجاد می‌شود. در حوزه مدیریت روان‌آب‌های سطحی، وزارت نیرو فقط به ساخت سد بسنده کرده و حتی در احداث آن زیاده‌روی نیز کرده است. آن هم در حالی که این روش در دنیا منسوخ شده و حتی تلاش می‌شود ارتفاع سدها کاهش یابد زیرا به محیط زیست آسیب می‌رساند. با ساخت سدها، ما چرخه طبیعی آب را به هم زدیم.»
آبخیزداری بهترین روش برای مدیریت روان آب های کشور
مهار، کنترل و کاهش خطرات ناشی از جریان سیلاب و به حداقل رساندن پیامدهای ناشی از سـیل و درنهایت حفاظت روان آب ها موضوعی است که راه حل آن را باید در کاربست عملیات آبخیزداری جست وجو کرد. هم اکنون رویکردی که برای مدیریت روان‌آب‌ها در سراسر جهان هم مورد توجه قرار گرفته، مسئله آبخیزداری است. تلاش آبخیزداری این است تا فعالیت‌هایی را که سبب برهم خوردن تعادل حوزه آبخیز می‌شود با فعالیت‌ها و عملیاتی به حالت گذشته برگردانند که متاسفانه در کشور ما به دلیل کم بودن بودجه نتوانسته به شکل مفیدی در این حوزه به مهار سیل ها و جمع آوری سیلاب کمک کند. البته به گفته کارشناسان مطالعات نشان داده در حوزه‌هایی که عملیات آبخیزداری انجام شده، کمک بسیار خوبی به مدیریت روان آب ها کرده است. طبق گزارش ایرنا، به طور تقریبی در حدود ۱۰ درصد از حوضه‌ها، عملیات آبخیزداری کامل انجام شده است. ناگفته نماند در حالی برآورد بودجه آبخیزداری سال آینده بیش از 1600 میلیارد تومان است که این رقم نسبت به بودجه مصوب 1400 ( 434میلیارد و 500 میلیون تومان) حدود چهار برابر شده است. به گفته مدیرکل دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اجرای عملیات آبخیزداری موجب کاهش رسوب پشت سدها می‌شود و از خسارت سیل 70 درصد می‌کاهد.
