چرا عناصر خاکی کمیاب در اقتصاد جهان اهمیت دارند و چرا جهان برای رسیدن به آنها به چین وابسته است؟
سالها زغال سنگ نقش کلیدی در بازار جهانی را بر عهده داشت و بعد هم جای آن را نفت گرفت، مادهای که به عنوان یکی از مهمترین مواد اولیه در یک قرن اخیر شناخته میشود و جرقه بسیاری از جنگها را زد و حالا هم برخی معتقدند که گاز نقش زیادی در بازارهای جهانی دارد و البته در این مدت کمتر کسی باور میکرد روزی برسد که مواد معدنی به جز الماس و طلا منشأ اختلاف و درگیری باشد اما طبق گزارش بی بی سی در سال گذشته حالا عناصر خاکی کمیاب نقش کارت برنده چین در جنگ تجاری با آمریکا را بازی میکنند و چین تبدیل به کشوری شده است که بر عناصر کمیاب جهان سیطره دارد. بر اساس گزارش تجارت نیوز، چینیها بیش از ۸۰ درصد از فراوری ۱۷ عنصر شیمیایی کمیاب در جهان را در انحصار دارند. این انحصار به پکن اجازه میدهد تا از عناصر کمیاب بهعنوان سلاح ژئوپلیتیک استفاده کند. آمریکا و اتحادیه اروپا گذشته از کشمکشهای تجاری و ژئوپلیتیکی خود، نگران سیطره بیش از حد این غول آسیایی بر مواد معدنی و فلزات کمیاب جهان هستند. در این گزارش سعی داریم درباره اهمیت این عناصر در آینده جهان بنویسیم.
عناصر مهم در صنایع مدرن
حتما جدول مندلیف را در ذهن دارید 118 عنصر شیمیایی موجود در جهان اما از میان این 118 عنصر برخیها کمیاب هستند و برخی به وفور در زمین وجود دارد. بد نیست بدانید چین بزرگترین تولید کننده ۱۷ عنصر کمیاب این جدول در جهان است که در بیشتر صنایع مدرن از جمله گوشیهای هوشمند، صفحهنمایشهای پلاسما، خودروهای الکتریکی و حتی سلاحها به کار گرفته میشود. چین دارای۱۲۰ میلیون تن از ذخایر از این ۱۷ عنصر از فلزات کمیاب است که یک سوم ذخایر جهان را تشکیل میدهد.
فلزات نادر خاکی
عناصر نادر خاکی که فلزات نادر خاکی یا اکسیدهای نادر خاکی یا لانتانیدها نیز نامیده میشوند، مجموعهای از 17 فلز سنگین نرم سفید نقرهای هستند. این 17 عنصر نادر خاکی عبارتند از: «لانتانوم، سریوم، پرازئودیمیوم، نئودمیوم، پرومتیوم، ساماریوم، یوروپیوم، گادولینیوم، تربیوم، دیسپروزیوم، هولمیوم، اربیوم، تولیوم، ایتربیوم، لیتیوم، اسکاندیوم و ایتربیوم .»
کدام عنصرهای خاکی کمیاب قلمداد میشوند؟
عنصرهای خاکی کمیاب به عنصرهای هفدهگانهای گفته میشود که در تولیدات بخشهای گستردهای از جمله فناوری انرژیهای تجدیدپذیر، پالایش نفت، الکترونیک و صنایع شیشه کاربرد دارند. هرچند این عناصر «کمیاب» نام گذاری شدهاند، اما بنا به گفته سازمان زمینشناسی آمریکا نسبتا به وفور در پوسته زمین یافت میشوند. با این حال، استخراج یا تولید آنها به تنها چند نقطه در دنیا محدود میشود. استخراج این عنصرها هم دشوار است و هم برای محیط زیست زیان بار. به گزارش بی بی سی معادن چین حدود 10 درصد نیاز جهانی به این عنصرها را تامین میکنند. بقیه نیاز جهانی هم توسط میانمار، استرالیا، ایالات متحده و چند کشور دیگری که تولید چندانی ندارند برطرف میشود. اما چین در پالایش این عنصرهای خاکی کمیاب از این هم تسلط بیشتری دارد.
ذخایر جهانی مواد معدنی نادر خاکی
چین با 44 میلیون تن ذخایر و 140 هزار تن تولید سالانه معدنی، در صدر فهرست برترین تولیدکنندگان و دارای ذخایر عناصر نادر خاکی قرار دارد. در حالی که ویتنام و برزیل به ترتیب با 22 میلیون تن و 21 میلیون تن دومین و سومین ذخایر بزرگ فلزات نادر خاکی را در جهان دارند، اما میزان استخراج معادن آنها در بین همه کشورها تنها با 1000 تن در سال در بین کمترین میزان ذخایر است. در این بین ایالات متحده 1.5 میلیون تن ذخایر دارد اما تا حد زیادی به واردات خاکهای نادر تصفیه شده از چین وابسته است.
میدانید باتری موبایل و خودروها از کجا میآید؟
مسئله مهم، دسترسی به منابع کمیاب عناصر و فلزات است. مثلا دو عنصر «نئودیمیوم» و «دیسپروزیوم»، در ساخت طیف وسیعی از تلفنهای هوشمند و خودروهای الکتریکی استفاده میشوند و حدس بزنید کدام کشور بهطور تقریبی انحصار تولید آنها را در دست دارد؟ درست است. چین. به جز این موارد بعضی از عناصر هم هستند که در آینده جهان به میزان زیادی به آنها وابسته میشود یکی از آنها لیتیوم است. بد نیست بدانید برای ساخت باتریهای شارژی به عنصری به نام «لیتیوم» نیاز است و تقریبا این عنصر در باتری تمام وسایل الکترونیکی امروزی استفاده میشود. نکته قابل تامل این جاست که بسیاری از آیندهپژوهان معتقدند تولید خودروهای الکتریکی، صنعتی به بزرگی چندین هزار میلیارد دلار است که در یک دهه آینده، ردهبندیهای اقتصادی را جابهجا خواهد کرد. کشورهای بسیاری (از بریتانیا، فرانسه و آلمان گرفته تا برزیل و چین) اعلام کردهاند که تا سال ۲۰۴۰ میلادی خودروهای بنزینی را بهطور کامل از چرخه خارج خواهند کرد. در کشورهایی مانند نروژ هم همین حالا بیش از ۷۰ درصد از خودروهایی که به فروش میرسند، کاملا الکتریکی هستند. به این ترتیب، یک مسابقه جهانی برای تولید خودروهای الکترونیکی آغاز شده که باعث میشود جهان هر چه بیشتر به عنصر لیتیوم وابستهتر شود و جالبتر از همه این که بر اساس آمارهای چین به تنهایی بیش از ۸۰ درصد از فراوری عناصر کمیاب در جهان را قبضه کرده است.
ایالات متحده چقدر به چین وابسته است؟
آمارهای دولت آمریکا نشان میدهد که حدود ۸۰ درصد واردات عنصرهای خاکی کمیاب این کشور از چین انجام میشود. فرانسه، ژاپن، و استونی هم عنصرهای کمیاب فراوریشده به آمریکا صادر میکنند، ولی برای تولید این اکسیدها از سنگ معدن چینی استفاده میکنند. تنها معدن عنصرهای کمیاب فعال در ایالات متحده هم سنگ معدن خود را برای فراوری به چین میفرستد، و همین حالا هم با تعرفه گمرکی ۲۵ درصدی دولت چین روبهرو است. آمریکا میتواند از مالزی هم وارد کند، ولی نه به میزانی که همه نیازهایش را برآورده کند. از طرف دیگر، دولت مالزی هم تهدید کرده است که تولید این عنصرها را به خاطر نگرانیهای زیستمحیطی متوقف کند.
انحصار عناصر کمیاب
به نوشته روزنامه العرب، چین سالهاست که برای بازسازی صنعت تولید فلزات کمیاب در چارچوب شش شرکت دولتی تلاش میکند و اکنون امیدوار است انحصار خود در تولید فلزات خاکی کمیاب را که دارای اهمیت استراتژیک هستند، حفظ کند. کارشناسان معتقدند که فناوری لازم برای پالایش و خالص سازی این مواد سلاحی قوی در دست چینیهاست که میتوانند از آن برای حمایت از منافع خود در زمینه بسیاری معادن کمیاب استفاده کنند. نیاز جهان به این عناصر و انحصاری بودن آنها باعث شده بسیاری از کارشناسان بر این باور باشند که چین در سالهای نه چندان دور اقتصاد جهان را قبضه کند.