آب دریای خزر سالانه حدود 20سانتی متر کاهش پیدا می کند، علت این کاهش چیست و چه خطراتی را به دنبال خواهد داشت؟
رعیت نواز- ساحل دریای خزر همیشه برای خیلی از ما یادآور نقطه ای سرسبز و خوش آب و هواست که قدم زدن در سواحلش را هنوز به خاطر داریم. در شرایطی که تمام توجه سازمان محیط زیست بر احیای دریاچه ارومیه متمرکز شده، حالا خبر رسیده است که حال دریای خزر هم خوب نیست و نیاز به رسیدگی دارد. بر اساس گزارش محققان، آب دریای خزر در حال تبخیر است و سواحل آن روز به روز بزرگ و بزرگ تر می شوند؛ موضوعی که برای بسیاری از دانشمندان به یک نگرانی بزرگ تبدیل شده است. در روزهای اخیر هم عضو هیئت عامل و معاون امور دریایی سازمان بنادر و دریانوردی کشور گفته است: «آب دریای خزر سالانه به شکل متوسط ۲۰ سانتی متر کاهش می یابد و این یک زنگ خطر برای بنادر شمال کشور است.» در این گزارش سعی داریم درباره دلایل و خطراتی که کاهش آب دریای خزر به همراه دارد، بنویسیم.
علت کاهش تراز آب
طبق گزارش موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، سطح آب دریای خزر پس از بالاترین تراز آب ۸۰ سال اخیر در سال ۱۹۹۵ میلادی، با روندی غیریکنواخت در حال کاهش است. بیشترین میزان این کاهش در بازه زمانی سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ میلادی به وقوع پیوسته و این رخداد با کاهش قابل ملاحظه آب دهی رودخانه‌های مهم شمالی از جمله رودخانه ولگا همزمان بوده است. براساس پیش بینی ها تا پایان قرن حاضر تراز آب دریاچه خزر بین 9 تا 18 متر کاهش پیدا می کند که آسیب های زیادی را به همراه خواهد داشت. در ادامه به اصلی ترین عوامل کاهش تراز آب دریاچه خزر، اشاره کرده ایم.
کاهش بارندگی حوضه آبریز خزر
دریای خزر با متوسط طول 1200 کیلومتر و متوسط عرض 320 کیلومتر و با مجموع خط ساحلی 6500 کیلومتری در میان پنج کشور قرار دارد که متوسط بارش در بخش های مختلف باهم متفاوت است. در بخش‌های غربی و جنوبی، نزولات از ویژگی‌های محلی برخوردارند. توزیع نزولات در ساحل شرقی نسبت به ساحل غربی یکنواخت‌تر است اما بیشترین سهم ورودی آب دریای خزر مربوط به بخش شمالی دریاچه است. بد نیست بدانید 80 درصد حجم ورودی آب دریای خزر را رودخانه ولگا تامین می کند. کشور ایران حدود ۵ درصد و کشور آذربایجان نیز حدود ۶ درصد از جریان ورودی آب به دریای خزر را دارند. با این حال بررسی میزان بارش در نیمه نخست سال ۲۰۲۱ میلادی، حاکی از این است که مقدار بارش در کل حوضه آبریز خزر از میانگین بارش سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی نیز کمتر بوده است.
افزایش دما و تبخیر
دریاچه خزر با 371 هزار کیلومترمربع مساحت، بزرگ ترین دریاچه دنیاست که نقش مهمی در منطقه، محیط زیست و ... دارد. با این حال افزایش دما در سال های اخیر باعث شده در کنار کاهش آب ورودی به دریا، شاهد گرم شدن آب و تبخیر آن باشیم که سالانه حجم قابل توجهی از آب دریا را کم می کند. بر اساس گزارش ها سالانه بیش از 380 میلیارد مترمکعب آب دریا تبخیر می شود که معادل یک متر از سطح آب دریای خزر است.
کدام کشور بیشترین آسیب را می بیند؟
پنج کشور حاشیه دریای خزر شامل ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان می شوند. بر اساس گفته های مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی، کشورهایی که بستر ناحیه کم ژرفای دریایی و منطقه خشک ساحلی آن ها از شیب بسیار ملایمی برخوردار است مانند ترکمنستان و روسیه و حتی برخی مناطق قزاقستان، بیشترین آسیب را خواهند دید و کشورهایی مانند ایران و جمهوری آذربایجان که شیب نسبتا تندی در بخش خشک و کم ژرفای خود دارند، میزان آسیب پذیری شان کمتر خواهد بود اما فراموش نکنیم که در سواحل شمالی کشور ما هم مناطق بسیار کم شیبی مانند منطقه ساحلی مشرف به استان گلستان و بخش شرقی استان مازندران که شامل شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان می شود، وجود دارد. این ها مناطق بسیار آسیب پذیری هستند و اکنون کاهش سطح آب هم آسیب هایی به سواحل کشورمان زده که می توان به خشک شدن بخش وسیعی از تالاب گمیشان و خلیج گرگان اشاره کرد. همچنین این کاهش سطح آب، استفاده از بندر گز در استان گلستان برای حمل و نقل مسافران و باربری را غیرممکن ساخته است.
خطرات کاهش سطح آب دریا
هرچند احتمالا در کوتاه مدت کشورما نسبت به دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس با مشکلات کمتری دست و پنجه نرم می کند اما با توجه به پیش بینی کاهش 9 تا 18 متری سطح آب دریاچه تا پایان قرن حاضر، کاهش سطح آب دریاچه خطراتی به همراه خواهد داشت که می تواند مشکلات زیادی را ایجاد کند که در ادامه به تعدادی از آن ها اشاره کرده ایم.
خشک شدن تالاب ها
بخش های محیط زیستی بسیار ارزشمندی داریم، تالاب های ساحلی بسیار مهمی مانند خلیج گرگان، تالاب میانکاله، پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر و تالاب زیباکنار که هر یک از این ها در صورتی که این اتفاق بیفتد، کاملا خشک خواهد شد و خدمات زیست محیطی آن ها به طور کلی از بین خواهد رفت و کشور را دچار زیان و خسارت های جدی خواهد کرد.
از بین رفتن چرخه آب
فراموش نکنیم تمام چرخه های آب در دریای خزر از طریق ناحیه شمالی است که اتفاق می افتد، یخ بندان های وسیعی که در فصول سرد سال در این مناطق داریم به شکل یک پمپ عمل و زمان ذوب شدن این یخ ها، ورود آب سرد به درون آب دریای خزر شرایط فعالی را برای شکل گیری جریان های دریایی ایجاد می کند. در حقیقت با کاهش سطح تراز آب دریای خزر و از بین رفتن یخ های بخش شمالی، ما چرخه آب را از دریای خزر از دست خواهیم داد و از دست دادن چرخه آب یعنی از بین رفتن مواد مغذی مورد نیاز جانوران و گیاهانی که در بخش های میانی و جنوبی دریای خزر زندگی می کنند.
خطر نابودی جانداران خزر
مواد مغذی که از طریق بخش شمالی دریای خزر وارد این دریا می شود، می تواند غذای مورد نیاز ماهیان، پرندگان مهاجر و حتی فک هایی باشد که در این دریا زندگی می کنند و اگر در هر حالتی این مواد مغذی به اندازه کافی نباشد، می تواند بر زندگی این جانوران اثر مستقیم بگذارد و باعث از بین رفتن و نابودی این گونه ها در سطح وسیعی شود.
نابودی اکوسیستم خزر
کاهش میزان رطوبت و بارندگی که سبب افزایش تبخیر می شود، خدمات فرهنگی ناشی از محیط زیست دریای خزر را هم تحت تاثیر قرار می دهد و می تواند به صورت مستقیم بر گردشگری و تفرجگاه های ساحلی اثرگذار باشد چون وقتی بخش وسیعی از سواحل خشک شود، عملا گردشگران ساحلی را از دست خواهیم داد و در نهایت امنیت غذایی منطقه به خطر خواهد افتاد.
پایان ترددهای دریایی در خزر
کاهش سطح تراز آب دریای خزر آثار ژئوپلیتیکی را در منطقه به همراه خواهد داشت چون پایین آمدن تراز آبی خزر باعث می شود ترددهای دریایی دچار چالش شود و این چالش یعنی از دست رفتن فرصت های تجارت با کشورهای دیگر. این حادثه بسیار تلخی خواهد بود به ویژه برای کشور ما و کشورهای نفت خیزی مانند ترکمنستان و قزاقستان و مشکلات زیادی برای تبادل انرژی با سایر مناطق دنیا پیدا می کنند چون بیشتر سوخت آن ها از طریق کشتی جابه جا می شود.
