لقب پدر قصه‌گویی عرفانی را به عطار نیشابوری داده‌اند؛ کسی که نزدیک به 3 هزار قصه را در آثار خود جای‌داده و شاعرانی مانند مولانا وامدار او هستند. منطق‌الطیر، تذکرة‌الاولیا، الهی‌نامه، اسرارنامه، مصیبت‌نامه و مختارنامه از یادگاری های این شاعر و عارف بزرگ ایرانی در ادبیات فارسی به شمار می روند. دکتر مهدی محبتی، استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه زنجان در کتاب «قرن‌های بی‌زمان» که سال گذشته برگزیده کتاب سال شد و در جشنواره شعر فجر هم تنها اثر برگزیده بود، به قصه‌ها و آثار عطار از زاویه‌ای تازه نگاه کرده است. او آثار عطار را مانند یک منظومه به‌هم‌پیوسته می‌داند که برای فهم هرکدام باید آثار دیگر این شاعر و نویسنده را درک کرد. گفت‌وگوی ما با دکتر محبتی را به مناسبت ۲۵ فروردین، روز بزرگداشت عطار نیشابوری در ادامه می‌خوانید.
مردم‌گیر کردن عرفان در قالب قصه
دکتر مهدی محبتی اهمیت عطار در ادبیات فارسی را از چند جنبه برمی‌شمارد: «اول این‌که عطار یکی از بزرگ‌ترین عارفان و عرفان‌گستران فرهنگ ایرانی-اسلامی است. دیگر ازاین نظر که عطار با زبان ساده‌ای که انتخاب کرد، عرفان را به میان مردم آورد و زبان پیچیده سنایی را ساده و روان کرد و در قالب قصه جای داد تا مردم بفهمند. عطار را می‌توان شاعری دانست که عرفان را از طریق قصه مردم‌گیر کرد و به میان توده‌ها و غیر خواص برد. به‌ویژه این‌که او درباری نبود و با درد مردم آشنا بود. دیگر این‌که عطار خیلی از مفاهیم عالی و متعالی عرفانی را در قالب قصه بیان کرد؛ مفاهیمی که حتی حلاج و امثال او هم شهامت بیانش را نداشتند.»
تأثیر انکار نشدنی عطار بر مولانا و حافظ
این استاد دانشگاه درباره تأثیر عطار بر بزرگانی مانند مولانا و حافظ می‌گوید: «مولوی به دلیل شهرتش، عطار را زیر سایه خود برده است. درحالی‌که خلوص عرفانی عطار بیش از مولاناست. مثنوی بیشتر شامل مباحث کلامی مانند جبر و اختیار است، ولی در آثار عطار همه مباحث عرفانی است. به همین دلیل عطار می‌توانست خیلی بیش از این‌ها تأثیر بگذارد اگر درست معرفی می‌شد. سلطه شریعت بر کل فرهنگ ما باعث شد که بین عرفا هم آن عارفان محض کمتر مطرح شوند. با همه این‌ها تأثیر عطار خیلی زیاد بود که نمودش در آثار مولانا و از طریق مولانا بر فرهنگ ما پیداست. همچنین غزل عرفانی عطار از جهات مختلف بر حافظ تأثیرگذار بوده؛ البته نه به‌اندازه مثنوی‌هایش: گر مرید راه عشقی فکر بدنامی نکن/ شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشت.»
اندیشه عطار به‌مثابه باغ‌ها و مساجد ایرانی
مؤلف کتاب «قرن‌های بی‌زمان» که از زاویه‌ای تازه به آثار عطار نگاه کرده و برگزیده جشنواره شعر فجر و کتاب سال شده، درباره این اثر می‌گوید: «در این کتاب برای اول‌بار کل اندیشه و آثار عطار را به‌صورت به‌هم‌پیوسته و دستگاه‌مند بررسی کردم. پیش‌ازاین خیلی کارها بر اساس آثار عطار می‌شد، ولی هرکدام از آن‌ها آثار عطار را به‌صورت مجزا بررسی می‌کردند. من گفتم آثار عطار نیشابوری مثل باغ‌ها و مساجد ایرانی و کل اندیشه شرقی یک نقطه مرکزی دارد که بر اساس آن باید بقیه آثار را هم‌سو با آن سنجید. منطق‌الطیر را مرکز قراردادم و بعد بر اساس منطق‌الطیر که حلقه میانی است، دیگر آثار عطار را گرد این حلقه بررسی کردم بنابراین نمی‌شود مصیبت‌نامه را بدون درک منطق‌الطیر، منطق‌الطیر را بدون درک الهی‌نامه، الهی‌نامه را بدون درک مختارنامه و... بفهمید و بگویید من عطار را فهمیده‌ام. کشف این کتاب همین حلقه مرتبط اجزای اندیشه عطار است که کار خیلی سخت و سنگینی هم بود. خوشبختانه از وقتی کتاب چاپ شد، بازخوردهای خوبی گرفتیم. «قرن‌های بی‌زمان» خیلی مورد استقبال استادان و متخصصان و نیز کسانی قرار گرفت که به ادبیات علاقه‌مند هستند. یونسکو و خانه کتاب و چند دانشگاه هم برای معرفی آن مراسم برگزار کردند. در کل، نگرشِ تازه‌ای به عطار بود. من همیشه وقتی شعر شیخ محمود شبستری را می‌خواندم که می‌گفت: «مرا از شاعری خود عار ناید/ که در صد قرن چون عطار ناید»، با خود می‌گفتم عطار چه دارد که برایش این‌طور سروده؟ بعد به این رسیدم که سیستم قصه‌پردازی و شکل تولید محتوای اوست که بی‌نظیر است. مولانا و سنایی به رغم بزرگی‌شان مادر قصه ندارند و عطار تنها عارف بزرگی است که مادر قصه دارد و بر اساس آن عرفان را به ما معرفی می‌کند. اصل کتاب «قرن‌های بی‌زمان» هم همین است.»
تولد کتاب قصه‌های عطار از دلِ «قرن‌های بی‌زمان»
دکتر مهدی محبتی در پایان، از کتابی تازه درباره عطار با محوریت قصه‌های او خبر می‌دهد که همین روزها از سوی نشر پارسه منتشر می‌شود. او می‌گوید: «از دل مطالعه پنج، شش‌ساله در آثار عطار، به قصه‌های بسیاری رسیدیم. عطار را می‌توان پدر قصه‌گویی عرفانی نامید. او حدود سه هزار قصه در آثار منثور و منظوم خود دارد. این شوخی نیست که کسی این حجم از قصه را جمع‌آوری کند. ما این قصه‌ها را برای علاقه‌مندان در یک کتاب دوجلدی جمع کردیم؛ جلد اول قصه‌های منظوم است و جلد دوم، قصه‌های منثور. من این قصه‌ها را جمع‌بندی کرده و شرح داده‌ام که نشر پارسه در همین روزها به چاپ می‌رساند.»
