فعالان بازار فرش معتقدند در سایه صدور شناسنامه برای فرش ایران، نه‌تنها جایگاه فرش دستباف ایرانی در جهان احیا می‌شود، بلکه تقلب در بازار فرش ایرانی در داخل و خارج کشور نیز از بین می‌رود
جایگاه صادراتی مهم‌ترین هنر- صنعت فرهنگی کشور در بازارهای صنایع‌دستی و هنری جهان طی چند سال گذشته از دست رفته است. ایران در بخش صادرات فرش دستباف از رتبه نخست به رتبه پنجم سقوط کرده است، اما دلیل این سقوط چیست؟
از اواخر دهه 70به بعد، تولیدکنندگان فرش ایرانی به‌دلیل تقلب‌هایی که در صنعت فرش رخ داد و حضور متقلبانی که فرش تقلبی را از ایران به خارج از کشور صادر کردند. همچنین به‌دلیل فعالیت کشورهایی که تولیدات بی‌کیفیت خود را به نام «فرش ایرانی» به جهان صادر کردند، بازار جهانی فرش را از دست دادند.
براساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران و آمارهای مرکز ملی فرش، صادرات فرش ایرانی در دهه 70تا 2میلیارد دلار ارزآوری داشت. این رقم اما در سال گذشته به 60میلیون دلار رسید.
صاحب‌نظران و فعالان صنعت فرش دستباف کشور اما معتقدند اگر بتوان فرش‌های شاخص و نفیس ایران را شناسنامه‌دار کرد، می‌توان بار دیگر اعتبار فرش ایرانی را بازگرداند و در همین شرایط اقتصادی با این اقدام، رقم صادرات فرش ایران را به 800میلیون دلار افزایش داد.
بسیاری از صاحب‌نظران، تجار و بازرگانان فرش دستباف ایران، عواملی همچون تحریم، ضعف در شناسایی بازارهای جهانی، نبود تبلیغات و تولید محتوا در این حوزه، ناتوانی در شناسایی سلیقه بازار، کاهش کیفیت محصولات و... را مهم‌ترین دلایل سقوط ایران در بازار جهانی فرش اعلام می‌کنند، اما نکته‌ای که بیش از همه به‌عنوان یک مانع شاخص مطرح است و جامعه فعال در صنعت فرش بر آن تاکید دارد، نبود «شناسنامه فرش» در ایران است.
اکنون نیاز به بهره‌گیری از شناسنامه فرش چه در داخل کشور و چه خارج کشور چنان جدی شده که چندی پیش مهدی بابایی، رئیس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور از لزوم سنددار شدن و صدور شناسنامه برای فرش‌های نفیس ایرانی و همچنین ضرورت نقل و انتقال فرش نفیس ایرانی در دفاتر اسناد رسمی سخن گفت.
جای خالی اجرایی شدن صدور شناسنامه فرش طی سال‌های گذشته، به این منجر شده که برخی سودجویان، فرش‌های قاچاقی را که از پاکستان و افغانستان وارد کشور کرده‌اند به نام فرش خراسان، بلوچ، ترکمن، قشقایی و... به خریداران بی‌اطلاع قالب کنند و برخی تجار هند، چین، تبت، نپال، پاکستان و حتی ترکیه نیز قالی‌هایشان را به نام قالی ایرانی یا برند جهانی «persian carpet» به بازار جهانی عرضه کنند. سهیل بیگدلی، یکی از تولیدکنندگان نام‌آشنای حوزه فرش درباره لزوم اجرایی شدن صدور شناسنامه فرش می‌گوید: «متأسفانه برخی از تولیدکنندگان از مواداولیه بی‌کیفیت برای تولید فرش استفاده می‌کنند که با شناسنامه‌دار شدن فرش ایرانی دستشان در تقلب رو می‌شود. به تازگی در چند استان شاهد هستیم تعدادی از تولیدکنندگان، فرش دستباف را با استفاده از دستگاه‌های تمام‌اتوماتیک می‌بافند که ضربه بسیار سختی به هنر- صنعت فرش به شمار می‌آید. در این فرایند، آنها نیز با شناسنامه‌دار شدن فرش ایرانی دستشان رو می‌شود. سال گذشته البته نسخه‌ای از شناسنامه فرش ایرانی رونمایی شد که با اجرایی شدن آن می‌توان جلوی فعالیت متقلبان صنعت فرش در داخل و خارج از کشور را گرفت و اعتبار فرش ایرانی را در داخل و بازارهای جهانی حفظ کرد.» «شناسنامه فرش» گذشته از آنکه می‌تواند یک سند مالکیت باشد، معرف طرح و نقش و جزئیات فنی و نام بافنده و طراح فرش نیز هست؛ موضوعی که دهه‌های مختلف نسبت به آن بی‌توجهی شده است.
موضوع شناسنامه‌دار شدن فرش دستباف ایران البته موضوع جدیدی نیست و ۴ دهه از مطرح شدن آن می‌گذرد، اما این پروسه به دلایلی همچون ضعف در ثبت متمرکز اطلاعات، عدم‌نظارت بر صدور شناسنامه و نداشتن زیرساخت‌های لازم برای اجرا موفق نبود.
اواخر دهه ۶۰، سمیناری در بن آلمان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مقاصد صادرات فرش ایران با حضور ۲۵۰ تولیدکننده و صادرکننده فرش از سوی سفارت ایران در آلمان برگزار شد. در این سمینار، ۳ کمیته بازرگانی، تولید و تبلیغات برای حمایت از فرش ایرانی و مبارزه با تقلب تشکیل و بر لزوم صدور «شناسنامه فرش» نیز تأکید شد. قرار بود سال‌های پایانی دهه ۶۰ صدور شناسنامه فرش به‌طور جدی دنبال شود، ولی با سوءمدیریت برخی از مسئولان وقت و حتی تجار این پروژه بسیار مهم به سرانجام نرسید و پس از مدتی اسناد کیلویی با عنوان شناسنامه فرش مد شد که به‌دست هر تولیدکننده و تاجری می‌رسید و همچنان دست متقلبان و متخلفان را برای نابود کردن برند فرش ایران باز می‌گذاشت، اما پس از مدتی قراردادی بین مرکز ملی فرش و مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران برای صدور شناسنامه واقعی فرش منعقد شد که آن نیز عملا همان ابتدای کار متوقف شد. 2سال پیش اما شرکت دانش‌بنیان «ایران گره» توانست از شناسنامه فرش ایران پس از ۶ سال تحقیق و آزمون و خطا با حضور معاون اول رئیس‌جمهور وقت و رئیس فعلی مرکز ملی فرش رونمایی کند. این شناسنامه که مشخصات کامل فرش، QRC محصول، ثبت آن در سامانه شناسنامه فرش، قابلیت ردیابی فرش، تأیید فرش و تأیید کارشناسان رسمی دادگستری، انتقال مالکیت در دفتر اسناد و... را در خود جای داده و توانسته است مطالبه جدی فعالان صنعت فرش کشور را برای نخستین‌بار تحقق ببخشد؛ به همین دلیل در دولت وقت، تفاهنامه‌ای با مرکز ملی فرش منعقد شد که براساس آن سرورهای سامانه ثبت شناسنامه فرش ایران با مدیریت مرکز ملی فرش در این مرکز راه‌اندازی می‌شود.
سدی در برابر تقلب
وقتی صحبت از شناسنامه فرش دستباف می‌شود هد‌ف، ایجاد شخصیت حقوقی برای یکی از مهم‌ترین تولیدات هنرهای سنتی ایران است. در اینکه فرش دستباف ایرانی اعتبار و جایگاه کهن در ایران و جهان دارد، شکی نیست، اما متأسفانه با توجه به سودجویی عده‌ای فرصت‌طلب در داخل و خارج کشور این جایگاه متزلزل شد.
هادی پورجهان، فعال حوزه فرش دستباف، معتقد است، شناسنامه فرش یک سند مالکیتی و هویتی است که باید از دهه‌ها پیش بستر صدور آن آماده می‌شد.
او می‌گوید: «امروزه فرش‌های ماشینی، مخصوصا فرش‌های ابریشم‌گونه ماشینی را چنان آرایش می‌کنند که بعضا تجار با تجربه را هم به اشتباه می‌اندازند. برخی تولیدکنندگان فرش نیز از مواد اولیه نامرغوب در تولیدات استفاده می‌کنند و بعضی دیگر از تجار نامحترم نیز فرش کشورهای دیگر را به ایران وارد و با ایجاد تغییرات مختصر به جای فرش ایران به بازار عرضه می‌کنند. همین اتفاق در فروشگاه‌های خارج از ایران هم رخ می‌دهد که با توجه به معروفیت فرش ایرانی، فرش سایر کشورها را به‌عنوان «پرشین کارپت» به فروش می‌رسانند. در این شرایط وقتی برای فرش ایرانی اعتبار حقوقی قائل باشیم، باید کالایی که عرضه می‌کنیم دقیقا مشخصات قید شده در شناسنامه را داشته باشد. با صدور این شناسنامه است که دیگر تقلب در بازار فرش مفهوم ندارد؛ چون اگر مواد نامرغوب در تولید استفاده شده باشد نوع آن در شناسنامه قید می‌شود و دیگر نمی‌توان تولیدات هند، پاکستان و افغانستان و… را به جای فرش ایرانی فروخت، دیگر نمی‌توان طرح دیگران را فله‌ای کپی کرد و در تولید فرش از آنها بهره برد. بیرون از ایران هم نمی‌توانند فرش کشورهای دیگر را به‌جای فرش ایرانی بفروشند؛ پس مشتری و مصرف‌کننده با اعتماد و رغبت بیشتری طالب خرید فرش ایرانی می‌شود. همه این موارد در سایه صدور شناسنامه برای فرش ایرانی محقق می‌شود.»
