رقابت ايران و عراق در كريدورهاي ترانزيتي دريايي و زميني منطقه‌اي نشان‌دهنده رقابت گسترده اقتصادي و سياسي دو كشور است. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمي در برابر تلاش‌هاي ايران براي توسعه بندر چابهار و تثبيت خود به عنوان يك قطب ترانزيت منطقه‌اي است. در سال‌هاي اخير، عراق به يكي از مقاصد پيشرو براي سرمايه‌گذاري‌هاي چين در خاورميانه و به پيوندي حياتي در طرح كمربند - جاده پكن (BRI) تبديل شده است. عراق براي استفاده از موقعيت ژئواستراتژيك و موقعيت مركزي خود در طرح كمربند - جاده چين، به دنبال توسعه يك پروژه بندري جديد به وسعت 54 كيلومتر مربع در شهر جنوبي فاو، معروف به بندر بزرگ فاو است كه اتكاي اين كشور به بنادر عربي خليج‌فارس و ترانزيت زميني از ايران و تركيه براي واردات را كاهش خواهد داد. اين پروژه همچنين بر رقابت اقتصادي فزاينده عراق با ايران مي‌افزايد، زيرا هر دو كشور به دنبال ايجاد جايگاه مشابهي در مديريت ترافيك ترانزيت منطقه‌اي هستند.
موانع توسعه عراق
به گزارش اعتمادآنلاين به نقل از موسسه خاورميانه (Middle East Institute) برخي موانع تلاش‌هاي عراق براي تنوع بخشيدن به اقتصاد اين كشور را با مشكل مواجه كرده است، از جمله كمبود شديد سرمايه‌گذاري و فساد گسترده. با اين حال، نشانه‌هايي وجود دارد كه شكل‌گيري برخي تغييرها را نويد مي‌دهد. در اوايل اين ماه، بغداد با شركت انرژي «توتال» فرانسه براي پيشبرد يك پروژه انرژي عظيم 27 ميليارد دلاري به توافق رسيد. اين توافق پتانسيل سرمايه‌گذاري و مشاركت خارجي براي كمك به رشد و توسعه اقتصادي عراق را برجسته كرد.
قرارداد جديد به دنبال قرارداد قبلي كه در جولاي 2021 بين وزارت نفت عراق و شركت ملي مهندسي شيمي چين (CNCEC) به دست آمد، انجام شد كه به موجب آن، اين شركت چيني يك مجتمع پتروشيمي و پالايش يكپارچه در فاو با قابليت اوليه توليد 300000 بشكه نفت در روز در فاز نخست و 3 ميليون تن محصولات پتروشيمي در فاز دوم را پيگيري خواهد كرد.
شركت‌هاي بين‌المللي به طور فزاينده‌اي به سرمايه‌گذاري در بخش انرژي و به ويژه زيرساخت عراق علاقه نشان مي‌دهند. اين مساله مي‌تواند به بهبود چشم‌انداز اقتصادي كشور و كاهش اتكاي آن به صادرات نفت كه 95درصد از درآمد بودجه فدرال آن در سال 2022 را تشكيل مي‌داد، كمك كند. موفقيت چنين پروژه‌هايي به عوامل مختلفي از جمله شرايط امنيتي، ثبات سياسي و توانايي دولت براي ايجاد فضاي سرمايه‌گذاري مطلوب بستگي دارد.
در زمينه فساد، پرونده «شاكر الزاملي»، رييس پيشين سازمان سرمايه‌گذاري بغداد نشان داده كه دادگاه‌هاي عراق مي‌توانند مقامات فاسد را در قبال جنايات خود بازخواست كنند. در ژانويه 2022، دادگاه كيفري شاكر الزاملي را به اتهام فساد مالي در دوران تصدي عنوان رييس كميسيون سرمايه‌گذاري بغداد به چهار سال زندان محكوم كرد. باتوجه به گستردگي فساد -يك برآورد كل مبلغ سرقت شده بين سال‌هاي 2003 تا 2020 را 250 ميليارد دلار نشان مي‌دهد- عراق به وضوح راه بسيار زيادي براي رسيدگي به اين مشكل دارد.
فاو؛ ستون اقتصادي آينده
پروژه فاو شامل ساخت بندر جديد، اسكله در خشكي، پايانه نفتي، كانال و زيرساخت‌هاي حمل و نقل مربوطه است و پس از تكميل، انتظار مي‌رود به يكي از ستون‌هاي اصلي اقتصاد عراق تبديل شود. طبق گزارش‌هاي اخير، فاز يك قرار است در سال 2025 به پايان برسد و ظرفيت جابه‌جايي 20 تا 45 ميليون تن در هر بار محموله را خواهد داشت. اين كانال خشك، اتصال زميني به مرز تركيه از طريق جاده و راه‌آهن را فراهم مي‌كند و با زيرساخت‌هاي بندري و ريلي تركيه، به ويژه در مرسين و استانبول، مرتبط مي‌شود. در صورت تكميل موفقيت‌آميز، فاو مي‌تواند از موقعيت مكاني و ارتباط خود با تركيه و سوريه براي تبديل شدن به يك پايانه كانتينري پيشرو و يكي از بزرگ‌ترين بندرهاي جهان استفاده كند. در دسامبر 2022، بصره ميزبان دومين كنفرانس بين‌المللي فاو بود كه تمركز آن برجسته كردن بندر فاو و كانال مربوطه بود. هدف اصلي عراق اين است كه اين پروژه را با طرح كمربند - جاده چين مرتبط و آن را به عنوان بخشي از مسير جايگزين كانال سوئز و كريدور شمال-جنوب معرفي كند. سرمايه‌گذاري كلي چين در خاورميانه، شمال آفريقا و تركيه بين سال‌هاي 2005 تا 2022 بالغ بر 273 ميليارد دلار بوده است. عراق در سال‌هاي اخير با تمركز ويژه بر بخش انرژي، به شريك مهمي براي چين تبديل شده است. پكن تنها در سال 2021 قراردادهايي به ارزش 10.5 ميليارد دلار با بغداد امضا كرد. شركت‌هاي چيني قراردادهايي را براي توسعه و بهره‌برداري از چندين دارايي بزرگ نفت و گاز، از جمله ميادين نفتي رميله و حلفايه، منعقد كرده‌اند. شركت‌هاي چيني علاوه بر سرمايه‌گذاري در مخابرات و كشاورزي، در ساخت و راه‌اندازي نيروگاه‌ها و ديگر پروژه‌هاي زيربنايي در عراق مشاركت داشته‌اند. سرمايه‌گذاري‌هاي چين كمك قابل توجهي به توسعه اقتصادي عراق و تقويت روابط اقتصادي بين دو كشور كرده است.
فرصت‌هاي از دست رفته ايران و چالش‌هاي جديد
تمركز بر سرمايه‌گذاري‌هاي فاو و چين در عراق، نقش محدود ايران در ترانزيت و تجارت بين‌المللي در منطقه‌اي را نشان مي‌دهد كه ايران در آن بسيار كمتر از توانايي كه دارد ظاهر شده است. ايران با توجه به موقعيت مركزي و موقعيت خود به عنوان پل زميني بين آسياي جنوبي و مركزي و خاورميانه، بايد نقش مهمي در هر دو كريدور شرق-غرب و شمال-جنوب ايفا كند- اولي قفقاز، آسياي مركزي و چين را به خاورميانه و اروپا از طريق ايران متصل مي‌كند و دومي روسيه و آسياي مركزي را از طريق ايران به خليج‌فارس و هند وصل مي‌كند- اما تهران از هيچ يك از اين فرصت‌ها استفاده نكرده است. ايران علي‌رغم مزيت‌هاي طبيعي خود به دليل مجموعه‌اي از عوامل از جمله تحريم‌هاي اقتصادي، بي‌ثباتي سياسي و زيرساخت‌هاي قديمي حمل و نقل به ويژه براي خطوط ريلي و بنادر نتوانسته است به يك قطب استراتژيك مهم براي حمل و نقل كالا تبديل شود.
توسعه بندر فاو در عراق مي‌تواند چالشي بيشتر براي اهداف ايران در اين زمينه باشد. علي حسيني، رييس كميسيون حمل و نقل و لجستيك اتاق بازرگاني ايران معتقد است كه فاو در آينده به يك رقيب بزرگ براي ايران تبديل خواهد شد. با كمك تركيه و امارات، عراق در تلاش است تا فاو را به راه‌آهن ملي عراق وصل كند و آن راه‌آهن را به تركيه در شمال متصل كند و يك كريدور حمل و نقل جايگزين ايجاد كند كه احتمالا تاثير منفي بر ترافيك ترانزيتي ايران به تركيه خواهد داشت.
در حال حاضر تخمين زده مي‌شود كه 90درصد ترافيك ترانزيتي از طريق ايران از طريق جاده انجام مي‌شود. درحالي كه يك راه‌آهن موجود بين ايران و تركيه وجود دارد، اما فعاليت آن محدود است و اغلب به دليل تنش‌هاي سياسي بين دو كشور مختل شده است. حجم مبادلات تجاري ايران و تركيه قابل توجه است و در سال 2022 به 6.42 ميليارد دلار رسيد كه نسبت به سال قبل از آن 5.59 ميليارد دلار بود، اما فقدان زيرساخت‌هاي حمل و نقل قابل اعتماد مانع از رشد آن شده است.
مقامات در تهران، ايالات‌متحده را به مداخله متهم كرده و مي‌گويند كه بغداد تحت فشار واشنگتن است تا مانع توسعه يك كريدور ترانزيتي شمال-غرب ايران شود. آنها همچنين ادعا مي‌كنند كه تركيه براي حمايت از راه‌آهن خود به آسيا، در راستاي جاه‌طلبي آنكارا براي تبديل شدن به هاب منطقه‌اي انرژي و ارتباطات، بر عراق اعمال نفوذ مي‌كند. در نتيجه، اين احتمال وجود دارد كه ايران از اقدامات عراق در اين فضا به عنوان اهرمي در مذاكرات دوجانبه خود در زمينه تجارت انرژي و كشاورزي استفاده كند و اين به‌طور بالقوه مي‌تواند روابط بين دو كشور را در آينده تيره كند.
اتصال ريلي منطقه‌اي
خط ريلي جديد كه در مراحل برنامه‌ريزي است از خليج‌فارس از طريق عراق به تركيه و درنهايت به اروپا خواهد رفت. اين پروژه كه شامل ساخت 1200 كيلومتر خطوط راه‌آهن برقي جديد است، بخشي از پروژه توسعه بزرگ‌تر 7 ميليارد دلاري بندر بزرگ فاو است و به طور بالقوه مي‌تواند جايگزيني براي درياي سرخ/ كانال سوئز باشد.
پيمانكار اين پروژه شركت حمل و نقل ريلي فرانسه «آلستوم» خواهد بود. پيش از اين يك شركت ايتاليايي PEG مطالعات امكان‌سنجي را انجام داده و مسير مناسب را شناسايي كرده است. تركيه و امارات از بخش عراقي اين پروژه حمايت مالي كرده‌اند كه تاثير قابل توجهي بر اقتصاد محلي خواهد داشت. اگر همه‌چيز طبق برنامه پيش برود، تا سال 2025، پس از تكميل راه‌آهن فاو، عراق مسووليت بيشتر حمل و نقل ريلي بين خليج‌فارس و اروپا را برعهده خواهد داشت. ايران براي رقابت با بندر فاو و بهبود ارتباطات كلي خود، بايد زيرساخت‌هاي ريلي خود را بيشتر توسعه دهد. فرصت‌هاي بالقوه شامل اتصال بندر جاسك در خليج عمان به سرخس در مرز تركمنستان و از آنجا به آسياي ميانه از طريق كريدور ريلي كه از ايرانشهر، زاهدان و مشهد مي‌گذرد و همچنين اتصال بندر چابهار به شلمچه در امتداد ساحل خليج‌فارس و سپس بصره است. مسير آخري مي‌تواند جايگزيني براي طرح‌هايي براي تبديل فاو به دروازه‌اي براي كالاها به مقصد اروپا باشد.
رقابت ايران و عراق
ايران نگراني‌هاي عمده‌اي در مورد جاه‌طلبي‌هاي ترانزيتي عراق و همكاري اين كشور با چين دارد، از تضعيف احتمالي موقعيت خود در تجارت ترانزيتي گرفته تا اينكه بندر خرمشهر در نزديكي ايران از موقعيت ژئوپليتيكي مشابه فاو برخوردار نيست. همگي اين مسائل انزواي بين‌المللي ايران و تاثير تحريم‌ها بر اين كشور را نشان مي‌دهد.
در حال حاضر، بخش‌هاي حمل و نقل، بندر، ترانزيت و لجستيك ايران در گروگان سياست و تاثير تنش‌هاي ژئوپليتيكي و تحريم‌هاي بين‌المللي هستند. تا زماني كه اين وضعيت تغيير نكند، تلاش تهران براي توسعه و گسترش اين بخش‌ها با مشكل مواجه مي‌شود و نمي‌تواند به پتانسيل خود به عنوان يك قدرت پيشرو منطقه‌اي در حمل و نقل و تجارت دست يابد. پروژه بندر فاو فرصت‌هاي زيادي را براي عراق فراهم مي‌كند تا نقش خود را در ترانزيت منطقه‌اي و موقعيت ژئوپليتيكي خود را به طور گسترده تقويت كند. براي انجام اين كار، ابتدا بايد به چالش‌هاي داخلي مانند فساد و اختلافات سياسي و چالش‌هاي خارجي مانند رقابت سرمايه‌گذاري بين چين و ايالات‌متحده بپردازد.
با نگاهي به منطقه، به نظر مي‌رسد پروژه‌هايي مانند فاو براي برخي كشورها مانند ايران يك تهديد است، درحالي كه احتمالا به نفع برخي ديگر مانند تركيه، قطر و سوريه است. علي‌رغم پتانسيل قابل‌توجهي كه براي عراق وجود دارد، چه از نظر اقتصادي و چه از نظر سياسي، غلبه بر چالش‌هاي مرتبط آسان نخواهد بود.
رقابت ايران و عراق در كريدورهاي ترانزيتي دريايي و زميني منطقه‌اي نشان‌دهنده رقابت گسترده اقتصادي و سياسي دو كشور است. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمي در برابر تلاش‌هاي ايران براي توسعه بندر چابهار و تثبيت خود به عنوان يك قطب ترانزيت منطقه‌اي است.
با اين حال، رقابت بين دو كشور لازم نيست با حاصل جمع صفر باشد و هر دو از افزايش همكاري و يكپارچگي اقتصادي سود زيادي خواهند داشت. درنهايت، موفقيت اين پروژه‌هاي بزرگ به طيفي از عوامل ازجمله ثبات سياسي، امنيت منطقه‌اي و تمايل همه سهامداران براي همكاري با يكديگر براي تحقق اهداف مشترك بستگي دارد.
ايران نگراني‌هاي عمده‌اي در مورد جاه‌طلبي‌هاي ترانزيتي عراق و همكاري اين كشور با چين دارد، از تضعيف احتمالي موقعيت خود در تجارت ترانزيتي گرفته تا اينكه بندر خرمشهر در نزديكي ايران از موقعيت ژئوپليتيكي مشابه فاو برخوردار نيست. همگي اين مسائل انزواي بين‌المللي ايران و تاثير تحريم‌ها بر اين كشور را نشان مي‌دهد.
در حال حاضر، بخش‌هاي حمل و نقل، بندر، ترانزيت و لجستيك ايران در گروگان سياست و تاثير تنش‌هاي ژئوپليتيكي و تحريم‌هاي بين‌المللي هستند. تا زماني كه اين وضعيت تغيير نكند، تلاش تهران براي توسعه و گسترش اين بخش‌ها با مشكل مواجه مي‌شود و نمي‌تواند به پتانسيل خود به عنوان يك قدرت پيشرو منطقه‌اي در حمل و نقل و تجارت دست يابد.
با نگاهي به منطقه، به نظر مي‌رسد پروژه‌هايي مانند فاو براي برخي كشورها مانند ايران يك تهديد است، درحالي كه احتمالا به نفع برخي ديگر مانند تركيه، قطر و سوريه است. علي‌رغم پتانسيل قابل‌توجهي كه براي عراق وجود دارد، چه از نظر اقتصادي و چه از نظر سياسي، غلبه بر چالش‌هاي مرتبط آسان نخواهد بود.
