آخرین دوره دولتداری رجب‌طیب‌اردوغان شروع شده است. اعلام اعضای کابینه به‌عنوان اولین قدم در این دوره توجهات را به خود جلب کرده است؛ از آنجا که برخی نام‌های حاضر در فهرست کابینه، برای ناظران بین‌المللی بسیار معنادار بوده‌اند. مهمت شیمشک، در جایگاه وزیر دارایی ترکیه، اقتصاددان باسابقه‌ای است که در عرصه بازار مالی ایالات متحده تجربه اندوخته، هم رویکرد او نسبت به موضوعات اقتصادی به‌نسبت شناخته شده است و هم ارتباطات نزدیکی که با همتایانش و با بازیگران عرصه تجارت بین‌الملل دارد به‌عنوان نکته‌ای مهم در پرونده‌اش، مورد توجه قرار گرفته است. جودت ییلماز که در جایگاه معاون اردوغان قرار گرفته نیز چهره‌ای باتجربه و شناخته‌شده در حوزه اقتصاد است. انتصاب این نام‌ها برای برخی ناظران به‌معنای رویکرد تازه اقتصادی، به‌خصوص در روابط بین‌المللی ترکیه در دوره آخر اردوغان دیده شده است. اما یک انتصاب بیش از این دو جلب توجه کرده است، انتصابی که نه‌تنها درباره دولت جدید اردوغان پیامدهایی جدی خواهد داشت که از نگاهی، ممکن است برای آینده ترکیه پس از اردوغان نیز معنادار باشد؛ هاکان فیدان، چهره نزدیک به اردوغان که سال‌ها سابقه اطلاعاتی و امنیتی داشته و البته از همان عرصه امنیتی، روی سیاست خارجی ترکیه اثرگذاری خود را داشته است، به‌عنوان وزیر خارجه اعلام شده است. اگر انتصاب‌های دو چهره اقتصادی مثل شیمشک و ییلماز از نگاه اقتصادی ترکیه در روابط خارجی پیش رویش خبر می‌دهد، انتصاب فیدان پیامدهای بزرگتر و مهم‌تری دارد، هرچند از نگاهی، قرارگرفتن او در جایگاه وزیر خارجه، تأکید بر ادامه مسیرهایی خواهد بود که پیشتر با اثرگذاری او طی می‌شدند. از طرف دیگر، مسیری که او طی کرده، توجهات را به خود جلب کرده است: از کسب مقام ارشد امنیتی، جلب نظر رئیس‌جمهور، اثرگذاری در سیاست‌های کلی کشور و حالا رسیدن به جایگاه وزیر خارجه. کم نبوده‌اند نمونه‌های پیشین این طی طریق که مقصد نهایی‌شان، بالاترین جایگاه سیاسی و حکومتی در کشور بوده است. گونی ییلدیز، تحلیلگر باسابقه مسائل ترکیه، در نوشته‌ای که ترجمه‌اش را در ادامه می‌خوانید، برای فوربس نوشته است که فیدان کیست و حضور او در جایگاه ریاست دستگاه دیپلماسی، چه معنایی برای سیاست خارجی ترکیه به‌طور خاص و صحنه سیاسی این کشور به طور کلی خواهد داشت.
هاکان فیدان، رئیس سابق سازمان اطلاعات ملی ترکیه یا «میت»، به‌عنوان وزیر خارجه جدید این کشور منصوب شده است. این تغییر، فقط یک جابه‌جایی اداری نیست، بلکه فراخوانی جدی به همه بازیگران خارجی است؛ از ایالات متحده تا اتحادیه اروپا، از روسیه تا هزارتوی سیاست خاورمیانه. سال‌ها، کارنامه اطلاعاتی او باعث نقش‌آفرینی‌اش در روابط بین‌الملل بود و او را در جایگاه چهره‌ای شایان‌توجه در صحنه سیاسی کشور قرار می‌داد. حالا، جایگاه وزارت خارجه پیش رو است. این جایگاه، فرصتی اساسی به او ارائه می‌کند که اثری پاک‌نشدنی در صحنه بین‌المللی از خود بر جای بگذارد. فیدان حالا نامش را پای برگه‌ها خواهد گذاشت، همان فرایندهایی را حمایت و پیگیری خواهد کرد که خودش به راه انداخته بود و فاصله بین جمع‌آوری اطلاعات و سیاست‌گذاری را از بین خواهد برد. البته این تغییر منصب برای او فقط به این معنا نیست که او از یک دنبال‌کننده روال‌های موجود به پیشگام ایده‌های نو تبدیل شده است. فیدان پیش از این هم یکی از بازیگران مهم سیاست خارجی در ترکیه بود.
تصویر بین‌المللی فیدان
در دوران کاری‌ام به‌عنوان روزنامه‌نگار بی‌بی‌سی، مشاور تخصصی کمیته روابط خارجی پارلمان بریتانیا و تحلیل اندیشکده، امتیاز این را داشتم که با گستره‌ای از چهره‌های صاحب‌نفوذ تعامل داشته باشم؛ با حاکمان، مقامات ارشد اطلاعاتی، وزرا، سیاستمداران و... از سراسر جهان. بسیاری از این افراد با فیدان کار کرده بودند یا مستقیم با او سروکار داشتند، در زمان‌هایی که مسیر کارهایشان در نقاط مختلف دنیا، از پاکستان تا خاورمیانه، اروپا و ایالات متحده، به هم می‌رسید. گفت‌وگوها در نهایت به سیاست خارجی ترکیه و اقدامات این کشور فراتر از مرزهایش می‌رسید. در این گفت‌وگوها، اهمیت ام‌آی‌تی، دست ناپیدایی که اقدامات ترکیه در سطح جهان را هدایت می‌کرد، همواره مورد تأکید بود. با هر کس حرف می‌زدم، متوجه هوش و توانایی راهبردی فیدان بود. بعضی‌هایشان حتی از او به عنوان دکتر فیدان یاد می‌کردند. فیدان با ارتباطات گسترده بین‌المللی‌اش به‌عنوان طراح اصلی مسیرهای راهبردی ترکیه در میان دنیای پیچیده سیاست جهانی به چشم می‌آید؛ از این رو، پیشرفت اخیر او غافلگیرکننده نیست، بلکه به‌رسمیت‌شناختن توانایی اوست، چنان‌که آنهایی که با او تعامل داشته‌اند، این توانایی‌ها را شناسایی کرده‌اند. انتصاب فیدان به‌عنوان وزیر خارجه نشان می‌دهد که رئیس‌جمهور رجب‌طیب اردوغان، بازیکن باتجربه‌تری برای رهبری سیاست خارجی ترکیه می‌خواهد؛ در میان جنگ روبه‌تشدید روسیه و اوکراین و روند پیچیده بهبود روابط در خاورمیانه که شامل رابطه خود ترکیه با سوریه هم می‌شود.
بالارفتن فیدان همچنین ممکن است پیامدهایی در سیاست داخلی هم داشته باشد. یک ماه قبل از انتخابات، تحلیلی درباره این نوشتم که مسئله کردها چگونه بر انتخابات اثر خواهد گذاشت. گفتم ارتقای بالقوه فیدان به جایگاهی ارشد در دولت جدید می‌تواند چشم‌انداز دولت در مواجهه با پ‌ک‌ک را بهبود بخشد. وزیر خارجه سابق، مولود چاووش‌اوغلو، متحد نزدیک اردوغان بود، اما به‌عنوان چهره‌ای که به شکلی خاص قدرتمند یا مستقل باشد دیده نمی‌شد. او به‌عنوان تصمیم‌گیرنده‌ای اصلی برای پرونده‌های کلیدی سیاست خارجی دیده نمی‌شد.
افسران اطلاعاتی در نقش‌های سیاسی
فیدان اولین جاسوس حرفه‌ای هم نیست که مسیر پررفت‌وآمد به سمت‌های سیاسی را طی کرده باشد. کافی است مسیر حرفه‌ای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور فعلی روسیه را به یاد بیاوریم که افسر اطلاعات خارجی کا‌گ‌ب بود یا جورج دبلیو بوش، رئیس‌جمهور سابق آمریکا که به‌عنوان مدیر آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا، سیا کار کرده بود. نمونه تازه‌تر، مایک پمپئو، وزیر خارجه سابق آمریکاست که به‌عنوان رئیس اسبق آژانس مرکزی اطلاعات، از راهروهای مخفی اطلاعات رفت و به صحنه علنی رهبری سیاسی رسید. در چهره‌های تاریخی هم نمونه‌هایی هستند، مثل وزیر خارجه اسبق بریتانیا، سر آنتونی ادن که استفاده‌اش از گزارش‌های مخفی اطلاعات برای شکل‌دهی به سیاست بریتانیا نسبت به آلمان نازی و ایتالیای فاشیست، مشهور بود. در عراق، مصطفی الکاظمی، رئیس سابق سرویس اطلاعات ملی عراق، از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ جایگاه نخست‌وزیری را گرفت و مسرور بارزانی، نخست‌وزیر دولت اقلیم کردستان هم ادعای سابقه اطلاعاتی دارد.
نقش چندگانه ام‌آی‌تی در ساختار امنیتی ترکیه
به‌رغم مثال‌های متعدد در سراسر جهان، جهش از عرصه اطلاعات و امنیت به سیاست همیشه با تضمین فرودی بی‌دردسر همراه نیست. بعضی شکوفا می‌شوند و بعضی به تلوتلو می‌افتند و علت این تفاوت مسیر را اغلب می‌توان در ویژگی‌های منحصربه‌فرد نهادهایی رصد کرد که این افراد از آنها می‌آیند. در ترکیه، اتوریته ام‌آی‌تی بی‌نظیر است، دامنه کارش وسیع و حوزه فعالیتش گسترده. مقایسه‌اش با آژانس مرکزی اطلاعات یا ۱۹ آژانس اطلاعاتی ایالات متحده یا ام‌آی۶، ام‌آی۵ یا جی‌اچ‌سی‌کیو در بریتانیا، کم‌لطفی خواهد بود. ام‌آی‌تی در نقش چندگانه‌اش، با این سازمان‌ها هم‌پوشانی دارد. تاب‌آوری‌اش در مقابل فروپاشی نهادی در سایر حوزه‌ها در ترکیه، گواهی بر قدرتش است و تجسم این در فیدان. ام‌آی‌تی در دوران فیدان و با حمایت رئیس‌جمهور رجب طیب ادوغان، ظرفیت‌های جمع‌آوری اطلاعات و تحلیلش و نیز ظرفیت‌های عملیاتی‌اش را افزایش داد و بیش از چهار برابر بزرگتر شد.
تأثیر راهبردی فیدان بر سیاست خارجی ترکیه
در دنیای دیپلماسی نظامی، ترکیه اغلب از زاویه فناوری‌های پهپادی‌اش شناخته شده است. با این حال، قلب این موفقیت با ضرباهنگ اطلاعاتی می‌زند. این اطلاعات است که این قدرت نظامی را تغذیه می‌کند؛ اطلاعاتی که توسط امثال فیدان با سختکوشی جمع‌آوری شده و با نگاه راهبردی به کار گرفته شده است. بدون رگ حیاتی غنی اطلاعاتی‌ای که ام‌آی‌تی ارائه می‌کند، اثرگذاری فعالیت‌های نظامی ترکیه بسیار کاهش می‌یافت. به‌عنوان رئیس سابق دستگاه اطلاعاتی، فیدان رد پایش را در قلمروهای متفاوت بر جای گذاشته است؛ از خاورمیانه تا اروپا، آفریقا تا روسیه. در همه این عرصه‌ها او بینش کسب کرده و نفوذ خود را گسترش داده است. صعود او به جایگاه وزیر خارجه، گرچه بدون چالش‌های پیشینی نیست، نشانه‌ای از یک نقطه عطف قابل‌توجه در سیاست خارجی ترکیه است. به‌عنوان رئیس دستگاه اطلاعاتی، فیدان سفرهای گسترده‌ای داشته است، در خاورمیانه، اروپا، آفریقا و روسیه و در آنها بینش‌ها و ارتباطات و آشنایان بیشتری برای خود به دست آورده است. این اولین تلاش او برای رسیدن به دفتر وزیر خارجه نیست، تلاش‌های قبلی او البته ناکام گذاشته شدند؛ اما حالا، به‌عنوان وزیر خارجه، تجربه و سابقه ثابت‌شده او، می‌تواند به منصه ظهور کامل برسد. این در همه جنبه‌های سیاست خارجی ترکیه پیامد خواهد داشت، از درگیری روسیه و اوکراین تا مشکلات در جریان بین ایالات متحده و چین.
ترکیب تجربه دیپلماتیک، سیاسی و نظامی
با سکان‌داری فیدان، این احتمال وجود دارد که وزارت خارجه ترکیه نقش کلیدی خود را در هدایت سیاست خارجی کشور پس بگیرد. این کارکردی بود که پیشتر، تحت تسلط کامل ریاست‌جمهوری و نهادهای امنیتی بود. هم‌افزایی بین رئیس‌جمهور رجب‌طیب اردوغان و هاکان فیدان، سابقه چشمگیری از تخصص در حوزه سیاست خارجی ارائه می‌کند که در عرصه‌های دیپلماتیک، سیاسی و نظامی گسترده است. این انبوه تجربه نه‌تنها در مقابل غرب به آنها مزیت رقابتی می‌دهد، بلکه کمبودهای مشهود در کشورهای غربی را هم روشن می‌کند. یعنی در کشورهایی که به نظر، رویکرد منسجم در سیاست خارجی، عمدتاً درون آژانس‌های اطلاعاتی متمرکز شده است و این آژانس‌ها، اطلاعات وزارتخانه‌های خارجه و دفاع را ترکیب می‌کنند.
در نهایت، موفقیت فیدان به‌عنوان وزیر خارجه به توانایی‌اش در برقراری تعادل بین منافع ترکیه و منافع همسایگان و متحدانش بستگی خواهد داشت. ترکیب رهبری امنیتی و سیاسی در ترکیه، تحت فرمان فیدان، فصل تازه‌ای در سیاست خارجی روبه‌تکامل این کشور می‌گشاید؛ فصلی که می‌تواند برای دوستان و دشمنان چالش‌برانگیز باشد.
