خبرنگار به سکونتگاه غیررسمی اسماعیل‌آباد در قم که قرار است جابه‌جا شود رفت و پای درددل مردم نشست.
صبح‌شد: «اسماعیل‌آباد قرار است خراب شود. می‌گویند خانه‌ها سند ندارند و برای مردم نیستند. چاره‌ای نیست، اما کجا برویم؟ حداقل نگذارند آواره شویم.ای خدا برای ما کاری کن...» این‌ها واگویه‌های یکی از جوانان محله اسماعیل‌آباد قم است که تصور می‌کند برای تخریب خانه‌های این سکونتگاه غیررسمی وارد محله شده‌ایم.
از روزی که خبر ساماندهی و جابه‌جایی این محله در رسانه‌ها منتشر شد، هر کسی که وارد محله می‌شود، اهالی او را از پنجره، پشت‌بام و کوچه پس‌کوچه‌ها رصد می‌کنند. خانه‌های اسماعیل‌آباد آلونک‌هایی هستند که در دو سوی ریل آهن و جوی آب و در حوالی کوه دوبرادران در حاشیه شهر قم قرار گرفته است.
مردم چیز زیادی نمی‌خواهند
پایین‌بودن رهن و اجاره خانه‌های محله اسماعیل‌آباد انگیزه‌ای شد که بعضی از خانواده‌های کم‌درآمد به این محله مراجعه کنند. سیدمحمد خسروی‌مهر، پیرمرد ۷۰ ساله تبعه افغانستان می‌گوید: «۳-۲ سال پیش در خیابان ظهور جمکران زندگی می‌کردیم. توان پرداخت اجاره‌خانه را نداشتیم و به این محله آمدیم. الان ۱۰ میلیون تومان رهن و ماهانه ۲۵۰ هزار تومان کرایه پرداخت می‌کنم. ۴ فرزند دارم که در مناطق دیگر زندگی می‌کنند و من و همسرم اینجا هستیم.»
او درباره امرار معاش اهالی با کمک خیران صحبت می‌کرد که مرد میانسالی نزدیک شد و با صدای بلند گفت: «مگر ما انسان نیستیم؟ مگر در این مملکت زندگی نمی‌کنیم؟ به کنتور برق نگاه کنید. اگر زمین‌ها تصرفی است، پس چرا از سال ۵۸ برای ما اشتراک برق و آب وصل شده؟ مردم اینجا هیچ‌چیزی جز اشتراک گاز و آسفالت از دولت نمی‌خواهند. جوی آب را نگاه کنید؛ لجن‌زار است. این‌همه درباره مشکلات اهالی این محله گفته شده ولیفایده‌ای ندارد.»
اسماعیل‌آباد گاز شهری ندارد
جلوی هر خانه یک یا دو بشکه ۲۲۰ لیتری گذاشته شده و سوخت مورد نیاز مردم از طریق کپسول گاز و نفت تامین می‌شود. آن‌ها هر بشکه نفت را ۲۲۰ هزار تومان می‌خرند. سید عبدالحسین حسینی، یکی دیگر از اتباع افغانستانی درباره مشکلات تهیه و استفاده نفت می‌گوید: «تاکنون چند خانه به‌دلیل استفاده ناایمن از نفت برای گرمایش دچار آتش‌سوزی شده. بیشتر مردم این محله کارگر روزمزد و بعد از شیوع کرونا بیکار هستند. اگر درآمد داشته باشند که اصلا در این محله زندگی نمی‌کنند. اینجا تابستان خاک است و زمستان گل. آسفالت نیست و بعضی‌وقت‌ها نفت و کپسول گاز پیدا نمی‌شود.»
مدرسه نداریم
فاضل خرمی‌نیا، نوجوان ۱۱ ساله که خودش در این محله به دنیا آمده است هم می‌گوید: «بچه‌های این محله به مدارس منطقه شهرقائم می‌روند. اینجا مدرسه ندارد و بعضی از بچه‌ها ترک تحصیل کرده‌اند.» در محله اسماعیل‌آباد یک مغازه خواربارفروشی وجود دارد که یکی از مهاجران اهل همدان آن را اداره می‌کند. تنها نانوای محله هم اسماعیل بیگی است. او ۶ سال پیش نانوایی را راه‌اندازی کرده و، چون آزادپز است، فعالیت مستمر ندارد. بیگی که در منطقه شهرقائم زندگی می‌کند و هر روز برای پخت نان سنگک به اسماعیل‌آباد می‌رود، می‌گوید: «زمین نانوایی قولنامه‌ای است، اما فروشنده گفته اگر کسی ادعای مالکیت کند جوابگوست.»
نمایی از محله
قم حدود ۲ هزار هکتار سکونتگاه غیررسمی در قالب ۱۶ محله دارد که اسماعیل‌آباد یکی از آنهاست. محله‌ای که به‌گفته معاون مسکن و بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان قم در ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر توسط مهاجران احداث شده است.
داوود طلوعی می‌گوید: «اسماعیل‌آباد در محدوده شهری واقع نشده و از خدمات زیرساختی و روساختی محروم است. خانه‌های این محله هم عمدتا با مصالح بازیافتی به صورت غیرمقاوم و غیرمجاز ساخته شده‌اند.»
به گفته او، جمعیت اسماعیل‌آباد هم‌اکنون ۹۰۲ نفر است که شامل ۱۷۹ خانوار و ۱۱۱ قطعه ساختمان می‌شود.
مطالعات انجام‌شده درباره محله اسماعیل‌آباد نشان می‌دهد کوچه‌های خاکی و آسفالت‌نشده، فاضلاب‌های رهاشده در کوچه‌ها، ساخت خانه‌های غیراستاندارد با مصالح بازیافتی، نبود مکان‌های آموزشی و درمانی و ورزشی و تراکم جمعیت نامتناسب از آسیب‌های کالبدی این محله است.
این محله فضایی امن و دور از نظارت برای مصرف، توزیع و خرید و فروش مواد‌مخدر است.
ساماندهی اسماعیل‌آباد
در سال‌های گذشته بسیاری از مسئولان کشوری و استانی به‌واسطه رسانه‌ای‌شدن مشکلات اهالی اسماعیل‌آباد به این محله رفته و در برخی موارد وعده‌هایی داده‌اند که به‌دلیل مالکیت شخصی اراضی اسماعیل‌آباد و خارج از محدوده بودن اراضی، امکان اجرای وعده‌ها فراهم نشد. طرح ستاد بازآفرینی درباره ارتقای این محله هم به همین دلایل اجرا نشد.
معاون مسکن و بازآفرینی شهری اداره کل راه‌و شهرسازی قم به سفر اخیر مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری به این استان اشاره می‌کند که در این سفر تصمیم مهمی برای اسماعیل‌آباد گرفته شد. طلوعی می‌گوید: «در جلسه با حضور مدیرعامل شرکت بازآفرینی و استاندار قم اعلام شد که محله اسماعیل‌آباد جابه‌جا شود.»
سرنوشت جابه‌جایی ساکنان محله اسماعیل‌آباد از نظر آن‌ها ابهام‌های زیادی دارد. آن‌ها در گفتگو با خبرنگار همشهری تصور می‌کنند که قرار است زمینی در منطقه پردیسان برای اسکان آن‌ها درنظر گرفته شود و پس از آن همه واحد‌های محله تخریب شود. اما ساکنان اسماعیل‌آباد تمایلی به سکونت در پردیسان ندارند.
یکی از مسئولان استان که به‌عنوان متولی امور عمرانی، از جزئیات جابه‌جایی محله اسماعیل‌آباد و ساماندهی سایر سکونتگاه‌های غیررسمی اطلاعات دقیق دارد، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری قم است.
محسن بهشتی می‌گوید: «سال گذشته مطالعاتی درباره سکونتگاه غیررسمی اسماعیل‌آباد انجام و گزارش‌هایی به دفتر مقام معظم رهبری ارسال شد. مسئولان ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) از این محله بازدید کردند و قرار شد بنیاد برکت در طرح ساماندهی اسماعیل‌آباد مشارکت کند. بهترین کاری که برای ساماندهی این محله برنامه‌ریزی شده، جابه‌جایی ساکنان به محله‌ای نزدیک اسماعیل‌آباد است. در نزدیکی اسماعیل‌آباد ۵.۴ هکتار زمین وجود دارد که در داخل محدوده شهری است و تصمیم گرفته شد این زمین با یک قطعه زمین در منطقه پردیسان تهاتر شود.»
بهشتی با بیان اینکه در طرح تفصیلی شهر قم، جای فعلی محله اسماعیل‌آباد کاربری فضای سبز دارد، می‌افزاید: «در طرح جابه‌جایی، ساخت‌وساز با مدلی که خواسته‌ها و نیاز‌های مختلف خانواده‌ها را تامین کند، انجام و کاربری مذهبی، بهداشتی و درمانی، فضای سبز، آموزشی، خدماتی، تجاری و انتظامی در محله جدید پیش‌بینی می‌شود.»
طرحی که بهشتی از آن صحبت می‌کند با مشارکت دولت، ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) و شهرداری قم اجرا می‌شود. این طرح شاید مرهم زخم ساکنان اسماعیل‌آباد و رهایی آن‌ها از فقر و مشکلات زیستی باشد.
نمایی از محله
۴۵۴ نفر از اهالی این محله مرد و ۴۴۸ نفر زن هستند. ۷۸ درصد از اهالی اسماعیل‌آباد را اتباع افغانستانی و ۲۲ درصد را ایرانی‌ها تشکیل می‌دهند. طبق مطالعات انجام‌شده ۲ درصد از ساکنان این محله دارای یکی از انواع معلولیت‌ها هستند.
۳۵ درصد از آن‌ها در خارج از کشور و ۴۸ درصد در شهر قم به دنیا آمده و بقیه در شهر‌ها و مناطق دیگر متولد شده‌اند. ۸۳ درصد از ساکنان هیچ‌گونه پوشش بیمه‌ای ندارند.
۴۵ درصد هیچ‌گونه وسایل نقلیه‌ای ندارند و فقط ۴ درصد آن‌ها سابقه جرایم کیفری دارند. درباره نوع تصرف ملک مسکونی هم ۵۸ درصد استیجاری، ۴۰ درصد ملکی، یک‌درصد تصرفی و یک‌درصد بدون پاسخ هستند. نوع مالکیت اراضی هم دولتی، اوقافی و تصرفی بدون سند است.
