تاسیس ۷ منطقه آزاد جدید در مجمع تشخیص مصلحت تصویب شد. عملکرد مناطق آزاد کشورمان تا کنون به چه شکل بوده و تجربه کشورهای دیگر در مناطق آزاد چگونه است؟
صبحشد: تصویب تاسیس هفت منطقه آزاد جدید در مجمع تشخیص مصلحت در روز چهارشنبه، انتقادهایی را در فضای مجازی به همراه داشت. با رأی اعضا، ایجاد هفت منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی در استانهای ایلام، سیستان و بلوچستان، کردستان، بوشهر، کرمانشاه، اردبیل و گلستان به تصویب رسیده است. با این حال برخی کارشناسان معتقدند هرچند مناطق آزاد در جهان برای جذب سرمایه گذار داخلی و خارجی با هدف تولید با کمترین موانع و با هدف گذاری صادرات یا صادرات دوباره کالاهای وارداتی شکل گرفت، اما تجربه ۳۰ ساله ما از منطقه آزاد داشتن، غیر از این بوده و این مناطق به دریچه قاچاق، واردات کالاهای مصرفی و بنجل خارجی و به بهشت وارداتچیها و فراریان مالیاتی تبدیل شده است. با این حال در این گزارش ضمن مرور اهداف مناطق آزاد، به تجربه مناطق آزاد موفق در کشورهایی همچون چین، کره جنوبی و امارات پرداخته ایم.
واردات ۲ برابری نسبت به صادرات!
مرکز پژوهشهای مجلس، در گزارشی در خصوص عملکرد مناطق آزاد ایران طی سالهای ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ نوشت: «سهم مناطق آزاد از صادرات غیرنفتی کشور حدود یک درصد، از میزان تولید حدود یک درصد، از تعداد واحدهای تولیدی فعال کمتر از ۳ درصد، از جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی حدود ۱۰ درصد و از اشتغال زایی کل کشور حدود ۴ درصد است. میزان واردات کالا از طریق مناطق آزاد نیز حدود دو برابر صادرات کالا از این مناطق به خارج از کشور است.» این میزان صادرات در حالی است که وسعت مناطق آزاد بیش از سه برابر وسعت شهرکها و نواحی صنعتی کشور و میزان اشتغال در شهرکهای صنعتی هم بیش از سه برابر اشتغال در مناطق آزاد کشور است. در ادامه گزارش مرکز پژوهشها هم به دست نیافتن به اهداف تشکیل مناطق آزاد اشاره شده است.
مامنی برای قاچاق و فرار مالیاتی
پیش از اضافه شدن هفت منطقه جدید به مناطق آزاد کشورمان، بررسیها در خصوص وسعت مناطق آزاد در کشورهای مختلف مشخص میکرد که میانگین وسعت مناطق آزاد کشورهای جهان حدود ۷۵۰۰ هکتار بوده و متوسط مساحت مناطق آزاد ایران ۹۳ هزار هکتار است که نشان میدهد مساحت مناطق آزاد در کشورمان ۱۲ برابر بیشتر از میانگین جهانی است و با اضافه شدن این هفت منطقه این اختلاف بیش از پیش هم خواهد شد. بر اساس گزارش گمرک، سالانه بیش از ۶۰۰ میلیون دلار کالای وارداتی بدون پرداخت حقوق ورودی در مناطق آزاد به فروش میرسد. همچنین طبق گزارش نهادهای نظارتی، ایجاد شرکتهای صوری در مناطق آزاد و فعالیت اصلی آنها در سرزمین اصلی، یکی از شیوههای رایج فرار مالیاتی و سوءاستفاده از مشوقهای مناطق آزاد و ویژه است که به دلیل شفاف نبودن و استقرار نیافتن سامانههای نظارتی در این مناطق اتفاق میافتد. به اعتقاد برخی کارشناسان تنها ترکیه استفاده خوب از مناطق آزاد ایران داشته است. در ماجرای تحریم کالاهای ترک توسط روسیه، صادر کنندگان ترک محصولات صنعتی، تولیدی و کشاورزی شان را در منطقه آزاد ارس و ماکو بسته بندی میکردند و به روسیه میفرستادند البته برای صادرات به قطر هم از همین روش استفاده میکردند.
هدف ایجاد مناطق آزاد از دید سازمانهای بین المللی
شورای عالی مناطق آزاد تجاری در گزارشی درباره اهداف ایجاد مناطق آزاد در کشورهای مختلف از شش دلیل به عنوان اهداف اصلی تشکیل مناطق آزاد از دیدگاه سازمان بین المللی کار نوشته است که اشتغال، توسعه صادرات، انتقال فناوری به سرزمین اصلی، کسب درآمد ارزی، ورود به بازارهای جهانی و جذب سرمایه از مهمترین دلایل ایجاد مناطق آزاد در جهان به شمار میآید.
مناطق آزاد در دیگر کشورها
ایده ایجاد مناطق آزاد تجاری به شکل امروزی خود در جهان به سالهای پس از اتمام جنگ دوم جهانی برمیگردد. در آن سالها کشورهای مختلف درصدد برآمدند با بهرهگیری از مزیتهای مناطق آزاد برای صادرات و جذب سرمایهگذاریهای داخلی و خارجی، آثار عقبماندگی در اقتصاد داخلی را از بین ببرند. منطقه آزاد شانون ایرلند، اولین منطقه آزاد جهان شناخته میشود که در سال ۱۹۵۹ ایجاد شد. در ادامه به مرور تجربه موفق چند کشور در مناطق آزاد پرداخته ایم.
تجربه چین در مناطق آزاد
در سال ۱۹۸۷، اولین منطقه آزاد چین شروع به کار کرد و به تدریج پنج شهر ساحلی را برای ارتباط با هنگ کنگ، به عنوان منطقه ویژه اقتصادی انتخاب کرد. مهمترین عوامل موثر بر عملکرد موفق این مناطق عبارتند از بسترهای نهادی، زیرساختهای اقتصادی و سیاستها و مقررات انگیزشی. در گزارش سال ۱۳۸۵ مرکز پژوهشهای مجلس در خصوص بسترسازیهای نهادی آمده است که چین در مناطق آزاد در کنار اصلاح نگرش سیاست گذاری و مقررات، به مسائل اساسی مانند انجام ندادن تغییرات اساسی و کوتاه مدت در مقررات و روندهای اجرایی، کاهش فساد اداری، تسهیل ترتیبات و تشریفات اجرایی و یکسان و شفاف سازی روندهای نظارتی توجه اساسی داشته است. همچنین به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، برتری و مزیت مناطق آزاد چین در این اصل اساسی نهفته است که فضای مناسب برای سرمایه گذاری صنعتی و تجاری در این مناطق فراهم شد و با مساعدتهای جدی دولت، زیرساختهای لازم برای بهبود شرایط تولید، کاهش هزینه محصولات، انتقال مدیریت فناوری و در نهایت امکان بازاریابی برای محصولات چینی به وجود آمد. در این میان اصلاح مقررات پولی و بانکی، اصلاح قوانین تجاری و تعرفهای و بازنگری در قانون تجارت، تسهیلات ارزی، اصلاح مقررات سرمایه گذاری و مالیاتی از طریق اعطای معافیتهای مالیاتی با جهت گیری تولیدی-صنعتی و اولویتهای تعیین شده، تضمین امنیت سرمایه خارجیها و مواردی از این دست در راستای حفظ توان رقابتی و بالا بردن بهره وری، از جمله سیاستها و مقرراتی است که در این مناطق در چین پیاده شده است.
برندسازی کره جنوبی در مناطق آزاد
کره جنوبی هشت منطقه آزاد دارد که هر کدام از آنها در تلاش برای جذب سرمایههای اقتصادی و اجتماعی موسسات و حرکت در مسیر جهانی شدن هستند. اینچئون، بوسان، گوانگ یانگ و دریای زرد از مشهورترین و قدیمیترین این مناطق هستند. یکی از نکات مثبت و موفقیت آمیز اقتصاد کره جنوبی را میتوان مدیریت هماهنگ و برنامه ریزی شده این کشور برای بنادر تجاری و مناطق آزاد دانست. هر کدام از مناطق آزاد اقتصادی یا تجاری کره جنوبی بر موضوعی خاص تکیه و تمرکز کرده اند و برای پیشبرد اهداف دولت در این زمینهها تلاش میکنند و اقدام به برندسازی کرده اند. برای مثال برخی مناطق مانند بوسان و گوانگ یانگ، تدارکات دریایی، کشتی سازی و تولید وسایل مورد نیاز تجارت دریایی را مدنظر قرار داده اند؛ برخی مناطق نیز بر تولید و تجارت قطعات خودرو تمرکز کرده اند و حتی منطقهای به آموزش متکی و فعالیت هایش مبتنی بر دانش است. میتوان گفت مناطق آزاد کره جنوبی در میان خود تقسیم وظایفی را انجام داده اند تا بتوانند با تمرکز بیشتر بر فعالیتهای مشخص، سودآوری بیشتری داشته باشند و موفقیت بالاتری را به دست آورند.
الگوی امارات در مناطق آزاد
امارات نخستین کشور در خاورمیانه است که منطقه آزاد ایجاد و در ۹ فوریه ۱۹۸۵ با صدور حکمی، بندر جبل علی را منطقه آزاد اعلام کرد. تمامی مناطق آزاد امارات متحده عربی با استفاده از جذابیتهای محلی و استراتژیک و حصول اطمینان از دسترسی به بهترین نوع ارتباطات مانند بنادر و فرودگاهها برای خود بازاریابی میکنند، آن مناطق آزادی که خارج از دبی هستند نیز به تبلیغ هزینههای کمتر خود در اجاره و هزینههای کلی زندگی میپردازند. آنها با استفاده از توسعه بنادر و امکانات لجستیکی توانسته اند مقدار زیادی سرمایه وارد کشورشان کنند و از همین طریق کشور را در مسیر توسعه و همسو با اقتصاد جهانی قرار دهند.